کودکان و مسئولیت‌پذیری
چهارشنبه 29 آذر 1402
یکی از بزرگ‌ترین دغدغه‌های والدین امروزی ایجاد حسّ مسئولیت‌پذیری در فرزندان است، امّا بسیاری از آنان در چگونگی ایجاد این حس به شکل صحیح با مشکل مواجه‌اند. مسئولیت‌پذیری قبول مالکیت صادقانه، احساسات، نگرش‌ها، رفتارها، انتخاب‌ها، ارزش‌ها و تمایلات فرد است. انسان مسئولیت‌پذیر از محدودیت‌ها، امکانات و توانمندی‌های خود آگاه است و وظایف و مسئولیت‌های خود را می‌شناسد و می‌داند که فقط خودش مسئول انتخاب‌هایی است که می‌کند.
کودکان و مسئولیت‌پذیری
در ارتباط با آموزش مسئولیت‌پذیری در کودکان بیش از همه هدف آن است که کودک بداند نسبت به نگرش‌ها و رفتار خودش مسئول است و هیچ‌کس دیگر عواقب رفتار‌های او را تحمّل نخواهد کرد. متأسّفانه والدین در دنیای امروز با برعهده گرفتن عواقب انتخاب‌های فرزندانشان به قصد تحمّل درد کمتر در آنان، آسیب‌های جبران‌ناپذیری به کودک دلبند خود می‌رسانند. کودکانی که با پیامد انتخاب‌ها و احساسات خود مواجه نمی‌شوند، نمی‌آموزند به شیوه‌ای درست در زندگی مرز ایجاد کنند و بارها و بارها دچار خطا و اشتباه می‌شوند. هنگامی‌که والدین بین عواقب منفی روان‌شناختی یک رویداد و عواقب واقعی آن تمایز قائل نمی‌شوند، دچار مشکل می‌شوند.
زندگی حول محور عواقب واقعی می‌چرخد. عواقب روان‌شناختی مثل عصبانیت، ایجاد احساس گناه، نق زدن و دریغ کردن عشق و محبّت باعث تغییر در کودکان نمی‌شود؛ اگر هم تغییری اتّفاق بیفتد، کوتاه‌مدّت است و تنها برای رهایی از فشار روان‌شناختی است. تغییر واقعی زمانی اتّفاق می‌افتد که رفتار کودک باعث شود با عواقبی مانند درد یا از دست دادن زمان یا دوست و چیزهایی که از آن لذّت می‌برد، همراه شود. به بیان دیگر ما باید به فرزندانمان اجازه دهیم قانون کاشت و برداشت را تجربه کنند.
قانون کاشت و برداشت
این قانون در زندگی روزانۀ همۀ ما جاری است. کودکان نیز همواره با آن مواجه‌اند. کودک باید بداند اگر بذر بی‌مسئولیتی کاشت، عواقب آن کار را -که از دست دادن موضوع مورد علاقه‌اش است- برداشت می‌کند. وقتی به کودک اجازه می‌دهیم بهای اشتباه خود را بپردازد، باعث کسب تجربۀ او می‌شود. تنها از دست دادن چیز‌های عینی موجب تغییر رفتار در کودک است.
دو بُعد مثبت و منفی قانون کاشت و برداشت
قانون کاشت و برداشت دارای دو بُعد مثبت و منفی است. در بُعد مثبت حسّ قابل قبولی از قدرت و کنترل را به کودک می‌دهد؛ یعنی وقتی کودک از استعدادها و توانایی‌هایش برای برداشت نمره‌های خوب استفاده می‌کند، رضایت و اعتماد به نفس در او شکل می‌گیرد. در بُعد منفی کاشت و برداشت توجّه سالم به عواقب و رویداد‌های منفی است؛ برای مثال از طریق عواقب منفی مربوط به شکست، کودک به‌درستی یاد می‌گیرد به‌گونه‌ای عشق بورزد که منجر به تقویت رابطه شود. قانون کاشت و برداشت یکی از اساسی‌ترین درس‌های زندگی را -که خویشتن‌داری است- به کودک می‌آموزد. آنان یاد می‌گیرند خودشان کیفیت زندگی خود را در دست دارند و با انتخاب‌های آگاهانه می‌توانند لذّت و رضایت را تجربه کنند.
در ارتباط با آموزش مسئولیت‌پذیری در کودکان بیش از همه هدف آن است که کودک بداند نسبت به نگرش‌ها و رفتار خودش مسئول است و هیچ‌کس دیگر عواقب رفتار‌های او را تحمّل نخواهد کرد.
نکات مهمّی که والدین باید به آن توجّه کنند
والدین باید قوانینی را برای فرزندان وضع کنند؛ قوانینی که شفّاف، واضع، جامع و متناسب با شرایط و سنّ کودک باشد. کودکی که قوانین را بشناسد و با آن آشنا باشد، راحت‌تر با عواقب رفتار خود کنار می‌آید؛ برای مثال ما برای کودک خود قانونی وضع می‌کنیم مبنی بر اینکه پیامد صحبت کردن با صدای بلند محرومیت از بازی با اسباب‌بازی مورد علاقه‌اش است. به این ترتیب کودک قانون را یاد می‌گیرد و عواقب آن را می‌داند؛ حال انتخاب با اوست که با صدای بلند جیغ بکشد، یا خواسته‌اش را منطقی بیان کند. نکتۀ مهمّ دیگری که باید به آن اشاره کرد این است که ما والدین وظیفه داریم زمانی که فرزندمان پیامد منفی انتخاب خود را تجربه می‌کند، با او همدلی کنیم؛ امّا چگونه؟ یعنی با وجود اینکه اجازه می‌دهیم با عواقب انتخابش مواجه شود، باید حمایت و همراهی خود را با او حفظ کنیم. به‌کار بردن جملاتی مانند:
از اینکه امروز نمی‌توانی بازی کنی، من هم ناراحتم.
درک می‌کنم از دست دادن رابطۀ دوستی‌ات چقدر دردناک است.
این شیوه بین ما و کودک پلی می‌سازد و برای بهبود عملکرد او انگیزه ایجاد می‌کنیم.
در پایان باید یادآور شویم هدف آن نیست که ما کودکان را کنترل کنیم که آنچه ما می‌خواهیم انجام دهند، بلکه هدف آن است که به آنان امکان انتخاب دهیم تا آنچه می‌خواهند انجام دهند و کاری کنیم تا انجام کارهای اشتباه آنان آنقدر دردناک شود که نخواهند آن را دوباره تجربه کنند. با این کار سبب می‌شویم که کودک قانون کاشت و برداشت را کشف و تجربه کند و بداند اگر بذر بی‌مسئولیتی بکارد، ناراحتی درک می‌کند و چنانچه مسئولانه رفتار کند، فایدۀ آن را درک خواهد کرد.
به کودک آزادی بدهید، مسئولیت بخواهید. عواقبی اعمال کنید تا در سراسر زندگی عشق را تجربه کنند.
