سـالمنـدی و تنهـایی
دوشنبه 27 آذر 1402
اجتماع فردا فزون‌تر از همیشه به سالمندان متعلّق خواهد بود. چون نسلی که امروزه بحران کار و ازدواج را پشت سر می‌گذارد، بعد از چند دهه به سال‌های سالمندی گام می‌نهد و شاید این نسل تنهاترین سالخوردگان سدۀ اخیر را تشکیل دهد؛ نسلی که صاحبان کمترین تعداد فرزندان است و سریعاً از نسل جدید فاصله می‌گیرد. بنابراین برای رفاه هرچه بیشتر این نسل از امروز باید چاره‌ای اندیشید.
برای رویارویی با احساس تنهایی در پیران باید از روش‌های مشاورۀ شناختی با فرد، آموزش جامعه به منظور دگرگونی نگرش نسبت به کهولت، همچنین دارودرمانی سود جست. سالخوردگان منبعی از تجربه‌ها و خاطره‌های تلخ و شیرین گذشته‌اند که نباید بلااستفاده باقی بمانند. رویکرد داستان‌گویی و واگویی تجارب و خاطرات تلخ و شیرین گذشته به وسیلۀ آنان افزون بر اینکه نسل کنونی را در جریان رخدادهای موثّق گذشته قرار می‌دهد، موجب دستیابی سالمندان به نقش شایستۀ خود در جامعه می‌شود.
نیاز به سخن گفتن و مستمع داشتن در انسان بسیار شدید است، چراکه قسمت اعظم پشتیبانی‌های روانی انسانی از راه تعاملات گفتاری با دیگران تأمین می‌شود. با وجود سودمندی تعاملات کلامی برای پیران، آنان به علّت داشتن مشکلاتی در مورد محاورۀ کلامی، زوال عقل پیری (آلزایمر)، تأخیر در صحبت و فراموشی، مستعمان خویش را از دست می‌دهند و جامعه با ایشان کمتر به گفت‌وشنود می‌پردازد. شیوۀ گفت‌وشنود در جامعه هم هر روز نسبت به قبل تفاوت می‌کند و با کمال تأسّف در حال حاضر آن فروتنی و حرمتی که پیش‌تر دربارۀ سالمندان رعایت می‌شد، کمتر دیده می‌شود.
آموزش اجتماع در چگونگی گفت‌وگو با سالخوردگان و بردباری و حوصلۀ گوینده ممکن است به میزان چشمگیری از مقدار نگرانی ذهنی آنان در تعاملات اجتماعی‌شان بکاهد. در عین حال گفتنی است که بر پایۀ پژوهش‌هایی چند، وجود دستِ کم یک تن از سالمندان خانواده در کنار سایر اعضا توانسته است به‌طرز محسوسی به ایجاد برقراری فضای خانوادگی سالم یاری کند و برای فرزندان خردسال مایۀ علاقه‌مندی و دل‌گرمی باشد. از سویی دیگر ما در مکتبی انسان‌ساز همانند اسلام پرورش می‌یابیم که می‌فرماید: «اطاعت از پدر و مادر، اطاعت از خداوند و نافرمانی از پدر و مادر، نافرمانی از خداست».
زندگی در تنهایی و خطر بروز آلزایمر
به باور پزشکان سوئدی، سالمندانی که تنها و بدون داشتن روابط اجتماعی یا ارتباط با دوستان نزدیک زندگی می‌کنند، تا شصت درصد با افزایش خطر ابتلا به زوال عقل روبه‌رو هستند. پیامدهای بررسی 1200 فرد بالای 75 سال ساکن شهر استکهلم نشان می‌دهد که وجود شبکه‌ای گسترده از روابط اجتماعی ظاهراً از فرد در مقابل ابتلا به عارضۀ زوال عقل محافظت می‌کند. دکتر «لوران فراتیگلیونی» از مرکز پژوهش‌های امراض پیری استکهلم می‌گوید: «ما پی بردیم که داشتن روابط اجتماعی ضعیف با افزایش موارد ابتلا به زوال عقل در افراد مسن مرتبط است».
وی می‌افزاید: «زندگی بدون هیجانات اجتماعی و عاطفی خطر ابتلا به زوال عقل و آلزایمر را افزایش می‌دهد». او و همکارانش از همۀ شرکت‌کنندگان در این پژوهش دربارة سن، تحصیلات، بهداشت روانی و بیماری‌ها، همچنین شبکه‌های ارتباط اجتماعی پرسش‌هایی مطرح کردند. این دسته از افراد در شروع پژوهش دچار زوال عقل نبودند. سه سال بعد، 176 مورد ابتلا به زوال عقل در این گروه تشخیص داده شد. زمانی که این پژوهشگر و همکارانش تمامی عوامل را در یک شاخص درآمیختند، دریافتند که داشتن روابط اجتماعی سست خطر ابتلا به زوال عقل را به میزان شصت درصد افزایش می‌دهد. این یافته‌ها می‌تواند کاربردهای مهمّی در اتّخاذ تدابیری برای سکونت و روابط اجتماعی سالمندان داشته باشد. نگهداری از سالمندان در محیط خودشان حائز اهمّیت است، ولی باید اطمینان یافت که آنان سراسر روز را در خانه سپری نمی‌‌کنند. ما باید برای تأسیس یک سازمان بهداشت سالمندان بیندیشیم و امکان تماس و ارتباط را برای کسانی که فاقد دوست یا خانواده‌اند، فراهم آوریم.
تنهایی مثل یک بیماری واگیردار است!
جمعی از پژوهشگران با بهره جستن از اطّلاعات حاصل از یک بررسی گسترده و پیگیری شرایط تندرستی به مدّت افزون بر شصت سال دریافته‌اند که افراد تنها تمایل دارند تنهایی‌شان را با دیگران تقسیم کنند. بر پایۀ این پژوهش -که محقّقان دانشگاه شیکاگو و کالیفرنیا در «سان دیه گو هاروارد» انجام داده‌اند- تدریجاً و به مرور زمان دسته‌ای از افراد تنها و جدا از مردم به حاشیه‌های شبکه‌های اجتماعی کشیده می‌شوند. «جان کاسیویو»، روانشناس و استاد دانشگاه کالیفرنیا و از پژوهشگران این بررسی خاطر نشان کرد: «ما یک الگوی فوق‌العاده استثنایی از سرایت را شناسایی کردیم که باعث می‌شود مردم وقتی تنها می‌شوند به حاشیۀ شبکۀ اجتماعی کشیده شوند. آنانی که تنها هستند پیش از اینکه روابطشان بیشتر آسیب ببیند، این تنهایی را به دوستان و اطرافیانشان منتقل می‌کنند. از آنجا که تنهایی با انواع مختلفی از امراض روانی و جسمی مرتبط است و امکان دارد عمر را کوتاه کند، دانشمندان تأکید می‌کنند که تشخیص این احساس شدید تنهایی قبل از اینکه مردم به انزوا کشیده شوند، بسیار حائز اهمّیت است و باید کمک کرد تا مجدّداً به اجتماع باز گردند».
محقّقان توصیه می‌کنند که تنهایی یا کناره‌گیری از اجتماع شیوۀ زندگی انسان‌ها نباشد؛ چرا که اسکن‌های مغزی نشان می‌دهند که تنهایی و انزوا به اندازۀ سیگار کشیدن زیان‌بخش است. ناحیه‌ای در مغز هست که با پاداش گرفتن مرتبط است. براساس یافته‌های اخیر این منطقه در افرادی که تنها نیستند، نسبت به اشخاص تنها و منزوی به مراتب فعّال‌تر است. این منطقۀ مغزی موسوم به مخطط قدامی در امر یادگیری بسیار حیاتی است. بخش مهمّی در مغز است که با گرفتن پاداش ساده مانند غذا یا پاداش مهم همچون پول فعّال می‌شود. پاداش‌های اجتماعی و احساسات علاقه‌مندی و عاشقانه نیز ممکن است این ناحیه را فعّال کند.
در تحقیقات پیشین نیز اشاره شده بود که تنهایی خطر ابتلا به بسیاری از بیماری‌های روانی و جسمی به‌ویژه امراض قلبی را شدّت می‌دهد.
یافته‌های پژوهشی حکایت از آن دارد که 75/43 درصد افراد ساکن در خانه‌های سالمندان احساس تنهایی می‌کنند. سالخوردگانی که دارای پنج فرزند یا بیشتر بوده‌اند و در خانواده زندگی می‌کردند، احساس تنهایی زیادی داشته‌اند؛ یعنی با ازدیاد شمار فرزندان حسّ تنهایی سالمندان هم افزون می‌شود. نگرشی بر متون حاوی تنهایی این گروه از انسان‌ها نشان می‌دهد که خاستگاه خیلی از حالت‌های نامتعادل روانی همچون افسردگی، خودکشی و ناکامی شدید احساس تنهایی و جداماندگی است.
چگونه می‌شود مشکلات افسردگی را در افراد سالمند درمان کرد و بهترین راه حل‌های درمانی برای آنان کدام‌اند؟
با تأکید بر اهمّیت توجّه به سالمندان با راهکارهای ساده می‌توان از افسردگی دوران سالمندی پیشگیری کرد. با توجّه به اینکه سالمندان افسرده به مرور زمان مشکلات زیادتری را تجربه می‌کنند، اگر آنان حاضر به قبول بیماری خود نباشند یا به سبب خجالت و غرور از کمک خواستن خودداری کنند، شرایط برایشان پیچیده‌تر می‌شود. بی‌تردید از میان برداشتن چنین موانعی ما را در بهبود هرچه بیشتر این افراد یاری می‌کند. اگر از سالمندی مراقبت می‌کنید که دچار افسردگی است، می‌توانید حمایت عاطفی خود را به او ابراز و به سخنانش با صبر و حوصله گوش کنید.
سالمند را به دلیل احساساتش سرزنش نکنید و به واقعیت‌هایی اشاره کنید که در او ایجاد امید می‌کند. همچنین می‌توانید در تشخیص به‌موقع و تسریع روند درمانی او نظارت داشته باشید. او را نزد پزشک آگاه و باتجربه ببرید و در طول دورۀ درمان او را همراهی کنید.
قدم زدن را به سالمند پیشنهاد کنید؛ چراکه وقتی ذهن و بدن فرد فعّال است، افسردگی کاهش می‌یابد. به او فعّالیت‌هایی را پیشنهاد کنید که از انجام آن لذّت می‌برد. قدم زدن، فعّالیت‌های هنری، دیدن فیلم، رفتن به موزه و هرآنچه باعث فعّال نگه‌داشتن ذهن و جسم فرد شود، در کاهش افسردگی مؤثّر است.
برنامۀ منظّم و روزانه‌ای را برای سالمندان طرّاحی کنید. بیرون رفتن گروهی، ملاقات با دوستان و آشنایان، رفتن به اجتماعات و گروه‌های همسالان می‌تواند او را در مقابله با تنهایی و انزوا یاری دهد. اگر وی در مقابل برنامه‌های شما مقاومت کرد، با ملایمت با او برخورد کنید و او را به بودن با جمع ترغیب کنید و در پایان فرد را ترغیب به تکمیل دورۀ درمان خود کنید. ناقص گذاشتن دورۀ درمان باعث عود مشکل می‌شود.
