تب و کنترل آن در کودکان
پنجشنبه 7 دی 1402
ب چیست و چرا ایجاد می‌شود؟
تب یکی از شایع‌ترین علائم بیماری در کودکان است که سبب نگرانی والدین می‌شود و پزشکان اطفال و سایر مراقبان بهداشتی آن را درمان می‌کنند. تب حدود یک سوم مراجعات پزشکی کودکان به پزشک را تشکیل می‌دهد. مرکز کنترل دمای داخلی بدن انسان هیپوتالاموس نامیده می‌شود که قسمتی از مغز است و در جمجمه قرار گرفته است. دمای بدن به‌صورت طبیعی حدود 37 درجه سانتی‌گراد است؛ البته در اول صبح کمی پایین‌تر و در عصر کمی بالاتر است. همچنین لباس زیاد و محیط گرم (به‌خصوص در نوزادان)، فعّالیت، بازی و ورزش نیز سبب افزایش درجۀ حرارت بدن می‌شوند. تب افزایش درجۀ حرارت از حداکثر طبیعی است و معمولاً پاسخی است که بدن به عفونت یا تزریق واکسن می‌دهد. هرچند علل غیرعفونی مثل پُرکاری تیروئید، گرمازدگی، بیماری‌های روماتیسمی یا نسج همبند، بیماری‌های التهابی روده، سرطان‌ها و بسیاری از بیماری‌های دیگر نیز سبب تب می‌شوند. باید توجّه کرد که در آوردن دندان سبب تب نمی‌شود.
اندازه‌گیری درجۀ حرارت بدن کودک
دقیق‌ترین روش اندازه‌گیری درجۀ حرارت بدن در کودکان به‌خصوص نوزادان و شیرخواران به‌صورت مقعدی یا رکتال است؛ ولی معمولاً از روش‌های دهانی یا زیرزبانی (برای کودکان بزرگ‌تر)، زیربغلی یا گاهی داخل گوشی یا پیشانی استفاده می‌شود (البته دماسنج نواری پیشانی خطای زیادی دارد و توصیه نمی‌شود). باید توجّه داشت که برای اندازه‌گیری درجۀ حرارت زیربغلی یا آگزیلاری باید سه مورد زیر را رعایت کرد:
دمای محیطی معتدل (نه زیاد گرم و نه زیاد سرد)
عدم فعّالیت یا بازی فعّال کودک یا استحمام طیّ نیم ساعت قبل از اندازه‌گیری درجۀ حرارت بدن
لباس زیاد نپوشد یا زیر پتو نباشد و حتماً نوک ترمومتر زیربغل روی پوست قرار گیرد (ترجیحاً لباس وی را در آورید).
در روش دهانی هم نباید طیّ بیست تا سی دقیقه قبل، غذا یا مایعات سرد یا گرم مصرف کرده باشد و نوک ترمومتر باید زیر زبان کودک قرار گرفته، دهان کودک بسته باشد و حتماً از راه بینی تنفّس کند. حداکثر حرارت طبیعی دهانی در اول صبح 2/37 درجه سانتی‌گراد و در سایر ساعات روز 7/37 درجه سانتی‌گراد است. حرارت طبیعی در روش زیربغلی حداکثر 3/37 سانتی‌گراد است، ولی برای راحتی کار می‌توان درجۀ حرارت زیربغلی5/37 درجه سانتی‌گراد یا بیشتر را تب تلقّی کرد. برای معادل کردن درجۀ حرارت به شیوه‌های مختلف، اگر به دمای اندازه‌گیری‌شده به شیوۀ زیربغلی نیم درجۀ سانتی‌گراد اضافه کنیم، معادل درجۀ حرارت زیرزبانی می‌شود و اگر به دمای اندازه‌گیری‌شده به شیوۀ زیرزبانی نیم درجه اضافه کنیم، معادل درجۀ حرارت مقعدی خواهد شد؛ مثلاً درجۀ حرارت 37 درجه زیربغلی معادل درجۀ حرارت 5/37 زیرزبانی و تقریباً معادل درجۀ حرارت 38 مقعدی است.
روش‌های کنترل تب کودکان
باید به این موضوع مهم توجّه داشت که کنترل تب درمان قطعی بیماری نیست و تنها به درمان کمک می‌کند و به اصطلاح پزشکی یک درمان حمایتی است. بنابراین مراجعه به پزشک برای تشخیص بیماری و درمان ضروری است و کنترل تب جایگزین آن نخواهد شد. مواقعی که تب کودک خطرناک تلقّی شده و ویزیت پزشکی ضروری است، شامل موارد زیر می‌شود:
سه ماه اول عمر، بیماری‌های زمینه‌ای مثل نارسایی قلبی ریوی یا بیماران نقص ایمنی یا مبتلا به کم‌خونی داسی‌شکل، همراه شدن تب با مواردی مثل عدم صرف شیر یا مایعات (بی‌اشتهایی نسبی به غذا در کودکان تب‌دار شایع است)، بی‌حالی شدید و خواب‌آلودگی دائمی (به‌طوری که کودک با کاهش تب سرحال نیاید)، استفراغ یا اسهال مکرّر، سردرد یا درد شکم شدید، گریه یا بی‌قراری مداوم، تنگی نفس (تند شدن ضربان قلب یا تنفّس که با پایین آمدن تب رفع می‌شوند، قابل انتظار و بی‌خطر است ولی اگر با وجود پایین آمدن تب، تعداد تنفّس تند و تنفّس مشکل یا ضربان قلب تند باشد، جدّی بوده و مراجعۀ سریع به پزشک یا مرکز اورژانس ضروری است). باید توجّه داشت تب بیشتر از 38 درجۀ سانتی‌گراد زیربغلی بدون علامت دیگر در سنّ سه ماه تا سه سالگی نیازمند مراجعۀ پزشکی و بررسی است، حتّی اگر حال عمومی بد نباشد.
دو روش اصلی برای کنترل تب وجود دارد:
روش دارویی
روش‌های غیردارویی
باید به این موضوع مهم توجّه داشت که کنترل تب درمان قطعی بیماری نیست و تنها به درمان کمک می‌کند و به اصطلاح پزشکی یک درمان حمایتی است. بنابراین مراجعه به پزشک برای تشخیص بیماری و درمان ضروری است و کنترل تب جایگزین آن نخواهد شد.
روش دارویی کنترل تب
استامینوفن داروی انتخابی و خطّ اول کنترل تب در كودكان است كه به‌صورت معمول ده تا پانزده میلی‌گرم به ازای هر كیلوگرم وزن بدن در هر بار، هر چهار ساعت تجویز می‌شود و عموماً به‌صورت خوراكی (قطره یا شربت) یا شیاف مورد استفاده قرار می‌گیرد. قطره معمولاً 2 تا حداکثر 5/2 قطره به ازای هر كیلوگرم وزن بدن در هر بار، هر چهار ساعت تجویز می‌شود. شیاف را در بار اول می‌توان با مقدار دو برابر داد، ولی دوزهای بعدی را با مقدار توصیه‌شدۀ بالا تکرار می‌کنیم. البته بهتر است مقدار دارو را پزشک تعیین و تجویز کند؛ چراکه مقدار بالای استامینوفن به نارسایی کبدی منجر می‌شود. در مورد اینكه مصرف شیاف استامینوفن بهتر است یا خوراكی، همواره اختلاف نظر وجود داشته است. چون تفاوت عمده‌ای در اثر ضدّ تب استامینوفن خوراکی و شیاف آن (حتّی با مقدار اولیۀ دو برابر) مشاهده نمی‌شود و مشکلاتی از قبیل اثر کمتر ناشی از جذب ضعیف شیاف به‌خصوص در شرایطی مثل اسهال و خطر مسمومیت ناشی از مصرف دوزهای بالا یا مکرّر برای شیاف وجود دارد. آخرین توصیه‌ها این است که شیاف فقط برای موارد استفراغ یا نخوردن دارو به‌کار رود.
داروی پُرکاربرد دیگر برای کنترل تب ایبوپروفن است. در برخی پژوهش‌ها اثر ضدّ تب ایبوپروفن تا حدّی بیشتر از استامینوفن است، امّا این مورد همیشگی نیست و استامینوفن همچنان داروی انتخابی و اول در کنترل تب محسوب می‌شود. ایبوپروفن را نباید در کودکان بد حال یا هر کسی که سابقۀ مشکلات گوارشی مثل التهاب معده یا زخم گوارشی دارد، به‌کار برد.
توجّه داشته باشید که تجویز آسپرین برای کنترل تب در کودکان ممنوع است (خطر بروز سندروم رِی که نوعی نارسایی حاد و خطرناک کبدی است). لازم است ذکر شود که تجویز کورتون مثل دگزامتازون برای کنترل تب خطراتی در بردارد و توصیه نمی‌شود. همچنین تب لزوماً به معنای عفونت‌های باکتریایی و نیاز به مصرف آنتی‌بیوتیک نیست و همان‌طور که می‌دانیم بیشتر تب‌های کودکان علّت ویروسی دارد.
روش‌های غیردارویی
اساس کنترل تب در کودکان به شیوۀ خانگی یا غیردارویی، تن‌شویه است. در این روش هدف خنک کردن خون و کاهش دمای مرکزی بدن است. می‌دانیم که در زمان تب جریان خون دست و پا کاهش یافته و خون به قسمت‌های مرکزی بدن انتقال می‌یابد تا دمای مرکزی بدن افزایش یابد؛ بنابراین پاشویه لفظ دقیق و صحیحی نیست و برای خنک کردن بدن در زمان تب باید از مناطقی از بدن کودک استفاده کرد که جریان خون کاهش نیافته است. ابتدا پارچۀ نازک و تمیزی را با آب ولرم خیس می‌کنیم و پس از گرفتن آب اضافی، آن را روی زیربغل، سینه و کشالۀ ران می‌گذاریم و هر پانزده تا بیست دقیقه این کار را تا کاهش تب ادامه می‌دهیم. در صورت سرد شدن شدید دست و پا می‌توان آن‌ها را پوشاند و تن‌شویه را ادامه داد. امّا در صورت بروز لرز -که بدن برای افزایش تب ایجاد می‌کند- باید موقتاً تن شویه را قطع کرد و ده تا پانزده دقیقه پس از قطع لرز -که قطعاً با افزایش تب همراه است- مجدّداً تن‌شویه را شروع کرد. باید توجّه داشت که استفاده از آب سرد، مخلوط آب و الکل، غوطه‌وری در وان آب سرد یا دوش سرد برای کنترل تب همگی خطرناک است و به هیچ‌وجه توصیه نمی‌شوند. استحمام با آب ولرم مجاز بوده و بهتر است پس از کاهش شدّت تب انجام پذیرد.
اینکه کدام روش کنترل تب (دارویی یا تن‌شویه) به‌کار رود، تفاوت عمدّه‌ای ندارد و بیشتر یک امر سلیقه‌ای است. مثلاً در روش تن‌شویه دارویی وارد بدن نمی‌شود، هرچند استامینوفن با مقدار صحیح، داروی بی‌خطر و بی‌عارضه‌ای است. در عوض، در روش تن‌شویه احساس ناخوشایندی به کودک دست می‌دهد. البته وقتی تب خیلی بالاست (تب مقعدی بالای چهل درجۀ سانتی‌گراد)، یا در کودکان پُرخطر برای تب -که در بالا به آن‌ها اشاره شد- بهتر است از هر دو روش به‌صورت هم‌زمان استفاده شود. سایر روش‌های خانگی یا غیردارویی صحیح کنترل تب در کودکان شامل تغذیۀ مناسب (شیر مادر فراموش نشود)، دادن مایعات کافی به کودک (شامل آب خوردن، شیر، سوپ، دوغ، آب‌میوۀ خانگی و نظیر آن؛ نوشابه یا چای مناسب نیستند)، لباس خنک و راحت، دمای معتدل محیط و استراحت می‌باشند که همگی در پایین آوردن تب کودک و بهبودی عمومی وی مؤثّرند
