آروماتراپی؛ درمانگری از جنس طبیعت
چهارشنبه 16 فروردین 1402
آروماتراپی یا رایحه‌درمانی عبارت است از استفادۀ مطمئن از روغن‌های فرّار گیاهی جهت بهره بردن از خواص شفابخش آن‌ها. واژۀ آروماتراپی از دو بخش «آروما» به معنی رایحه و «تراپی» به معنی درمان تشکیل شده است. نکتۀ جالب که امروزه افراد را به استفادۀ بیشتر از آن سوق می‌دهد این است که علاوه‌بر خواص شگفت‌انگیز، هم‌زمان می‌تواند بر سه بعد جسم، ذهن و احساس بشر نیز تأثیر بگذارد.
تاریخچۀ آروماتراپی
هزاران سال پیش تمدن‌های مصر، یونان، چین، هند و ایران، بدون اینکه از علمی بودن این قضیه اطّلاعی داشته باشند، از روغن‌های گیاهی جهت اهداف گوناگون مذهبی یا درمانی استفاده کرده‌اند، ازجمله در مراسم‌های مذهبی و مراقبه‌ها جهت خوشبو کردن محیط و حتی برای پیشگیری و درمان بیماری‌های واگیردار مانند وبا و طاعون. یکی از روش‌های مورد استفاده سوزاندن گیاهان معطر بوده که امروزه ما آن‌ها را با نام اسپند و عود می‌شناسیم. همچنین مشخّص شده در جنگ جهانی دوم از یک‌سری گیاهان به‌عنوان آنتی‌بیوتیک برای زخم سربازان استفاده می‌شده است.
در اروپا در سال ۱۹۲۸ یک عطرساز و شیمی‌دان فرانسوی، به نام رنه موریس گاتفوس، در حین کار در آزمایشگاه زمانی‌که دچار سوختگی دست شد، دستش را در ظرف حاوی اسطوخودوس فرو برد و به‌طرز عجیبی شاهد بهبود سوختگی آن شد، به‌طوری‌که پس از آن تحقیقات در این زمینه را آغاز کرد و برای اولین بار واژۀ آروماتراپی را مطرح نمود.
روش تقطیر روغن‌ها برای اولین بار به پارسیان نسبت داده شده است. گفته شده حکیم ابوعلی سینا در قرن دهم برای اولین بار یک دستگاه تقطیر برای روغن‌گیری اختراع کرد و از آن اسانس گل محمدی استخراج کرد. همچنین بسیاری از حکمای ایرانی اعتقاد داشتند رایحه سریع‌تر از غذا روی مزاج مؤثّر است و استفاده از بوی خوش می‌تواند با اصلاح مزاج در درمان بیماری‌ها مؤثّر باشد.
امروزه آروماتراپی یکی از شاخه‌های طبّ گیاهی است و مؤسّسۀ ملّی بهداشت امریکا در سال ۱۹۹۲ این شیوه را به‌عنوان درمان غیرپزشکی مکمّل به رسمیت شناخته و به‌دنبال آن تحقیقاتی را جهت کاربرد آن به‌عنوان مکمّلي در کنار مراقبت‌هاي پزشکي نوين در بين ساير درمان‌هاي غيرپزشکي آغاز کرده است.
روغن فرّار چیست؟
اساس کار رایحه‌درمانی را روغن‌های فرّار یا روغن‌های اساسی (Essential Oils) تشکیل می‌دهند. براساس نظریۀ سازمان استانداردسازی بین‌المللی روغن‌های اساسی، مادّۀ مؤثّر استخراجی از منابع گیاهی و میوه‌ها هستند که با استفاده از روش‌های خاصّی مانند تقطیر یا بخار آب استخراج می‌‌شوند. واژۀ essential از ریشۀ essence به معنی رایحه یا مزّه گرفته شده است. این روغن‌ها ترکیباتی هستند که به میزان بسیار کم در برخی گیاهان وجود دارند که می‌‌توانند بسته به نوع گیاه از برگ، ریشه، میوه، ساقه و حتی پوست گیاه یا پوست درخت به‌دست آیند. این ترکیبات بسیار فرّار هستند و به آن‌ها روغن فرّار نیز گفته میشود.
روش‌های مختلفی برای استخراج این روغن‌ها وجود دارد، ازجمله تقطیر، استفاده از بخار آب، کمپرس سرد، هیدرودفیوژن و عصاره‌کشی دورانی (دو مورد آخر در ایران استفاده نمی‌‌شود).
از آنجا که از هر چند ده کیلو از گیاه تنها چند سی‌سی روغن اساسی استخراج میشود، این روغن‌ها بسیار غلیظ و نسبتاً گران‌قیمت هستند. این روغن‌ها فعّالیت‌های بیولوژیکی و فارماکولوژیکی بالقوّه‌ای دارند و در حوزۀ داروسازی، صنایع غذایی، طبّ مکمّل و طبّ تسکینی کاربرد فراوان دارند، مانند: اثر ضدّ التهابی، اثر آنتی‌اکسیدانی، اثر ضدّ میکروبی، تنظیم‌کنندۀ هورمونی و سلامت جنسی، مدیریت دردهای مزمن و انواع بسیاری از اثرات درمانی در اختلالات روان‌شناختی مانند اضطراب و افسردگی.
انواع روغن‌های فرّار
حدود یک‌صد نوع روغن فرّار وجود دارد که محبوب‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:
اسطوخودوس (لاوندر): این روغن تقریباً مهم‌ترین، معروف‌ترین و ایمن‌ترین روغن فرّار است که دارای اثرات آنتی‌اکسیدان، آرام‌بخش، ضدّ اضطراب و خواب‌آور است و حتی می‌توان با دوز کنترل‌شده در کودکان بالای دو سال هم از آن بهره برد.
اسپرمینت: افزایش حال خوب و خوش‌خلقی، ایجاد تعادل هورمونی (در عادت ماهانۀ دردناک و علائم ناخوش‌آیند پیش از قاعدگی) و رفع ناراحتی‌های گوارشی مانند سوء‌هاضمه و نفخ.
لیمو: تغذیه‌کنندۀ پوست، تقویت سیستم ایمنی، تهوّع ناشی از حرکت اتومبیل، افزایش نشاط، ضدّعفونی‌کنندۀ سطوح.
نعناع فلفلی: انرژی‌زا، افزایش تمرکز، دفع‌کنندۀ حشرات، کمک به درمان سینوزیت و به‌صورت ترکیبی با برخی روغن‌های فرّار دیگر جهت کاهش دردهای روماتیسمی به‌کار می‌رود.
اکالیپتوس: ضدّ میکروب، ضدّ بوی نامطبوع و درمان کمکی برای سینوزیت.
رزماری: بهبود حافظه، افزایش تمرکز، تقویت سیستم ایمنی، بهبود خلق‌وخو، کمک به رویش موها، جلوگیری از شورۀ سر و به‌صورت ترکیبی با سایر روغن‌های فرّار جهت کاهش دردهای روماتیسمی استفاده میشود.
علف لیمو: تقویت سیستم ایمنی، خواص ضدّ میکروب (ضدّ باکتری و ضدّ قارچ)، جلوگیری از کپک زدن، کاهش اضطراب، دفع‌کنندۀ حشرات و کاهش دردهای قاعدگی.
گل سرخ: گل سرخ گران‌ترین روغن فرّار در دنیاست. بهبود اختلالات جنسی، بهبود افسردگی پس از زایمان (درصورت عدم شیردهی).
زیرۀ سبز: بهبود فرایند هضم.
پرتقال: آرام‌بخش و کاهندۀ اضطراب.
روغن درخت چای: ضدّعفونی‌کننده، کمک به درمان قارچ ناخن، کمک به درمان آکنه و کمک به درمان زگیل.
علاوه‌بر این موارد، اسانس زنجبیل، دارچین، یاسمن، گل سرخ، چوب صندل، مریم‌گلی، ایلانگ‌ایلانگ، زعفران، گشنیز و رازیانه نیز ازجمله روغن‌های فرّار محبوب هستند.
حکیم ابوعلی سینا در قرن دهم برای اولین بار یک دستگاه تقطیر برای روغن‌گیری اختراع کرد و از آن اسانس گل محمدی استخراج کرد. همچنین بسیاری از حکمای ایرانی اعتقاد داشتند رایحه سریع‌تر از غذا روی مزاج مؤثّر است و استفاده از بوی خوش می‌تواند با اصلاح مزاج در درمان بیماری‌ها مؤثّر باشد.
روش‌های به‌کارگیری روغن‌های فرّار در آروماتراپی
وب‌گاه health canada دو روش ایمن برای بهره بردن از این روغن‌ها نام برده است: روش موضعی و روش استنشاقی
روش موضعی
روش موضعی برای درمان موضعی یک ناحیه، ازجمله دردهای مفصلی و عضلانی و یا ماساژ صورت و بدن استفاده میشود و با جذب از سطح پوست و سپس ورود به خون اثر خود را اعمال میکند. نکتۀ بسیار مهم در استفاده از روغن‌های فرّار به روش موضعی، رقیق‌سازی آن‌هاست. استفادۀ خالص از این روغن‌ها به‌دلیل غلظت بسیار بالای آن‌ها ـ جز در موارد خاص ـ ممنوع است.
برای رقیق‌سازی روغن‌های فرّار باید از روغن‌های حامل یا پایه استفاده کرد. روغن حامل باید سبک و ترجیحاً فاقد بو یا دارای بوی مختصر باشد. از بهترین روغن‌های حامل موارد زیر را می‌توان نام برد: روغن جوجوبا، روغن آرگان، روغن هستۀ انگور، روغن بادام شیرین، روغن نارگیل، روغن زیتون، روغن آفتابگردان، روغن شترمرغ و... .
براساس health canada در ترکیب روغن فرّار و روغن حامل باید درصد روغن فرّار کمتر یا نهایتاً مساوی 5 درصد باشد که بسته به نوع روغن فرّار، سنّ فرد مصرف‌کننده و علت استفاده، این درصد متغیر است، اما در هر صورت، باید از ۵ درصد فراتر نرود (برای مثال غلظت یک درصد معادل ۶ قطره روغن فرّار در ۳۰ میلی‌لیتر روغن حامل است).
علاوه‌بر ماساژ مستقیم، روش‌های دیگر استفادۀ موضعی از روغن‌های فرّار به شرح زیر است: استفاده از روغن رقیق‌شده در وان و جکوزی، استفاده در اسپری‌های بدن، استفاده در نمک‌های اپسوم یا نمک‌های معدنی، استفاده در پاشویه‌ها و استفاده در شامپو سر و بدن.
روش استنشاقی
در روش استنشاقی، از روغن‌های فرّار به‌صورت زیر می‌توان بهره برد: با استفاده از بو کردن مستقیم، دستگاه‌های پخش‌کنندۀ اسانس (دیفیوزر)، استفاده در شمع‌ها، اسپری خوشبوکنندۀ هوا، استفاده از اسانس‌سوزها یا به‌صورت بخور.
سازوکار اثر به این صورت است که با استشمام روغن فرّار، گیرندۀ بویایی تحریک میشود و پیام را از طریق نورون حسّی به مغز مخابره میکند. این پیام در مغز به سیستم لیمبیک ـ که مرکز کنترل احساسات است ـ می‌رود. سیستم لیمبیک با کنترل عملکرد سیستم اتونوم و درون‌ریز (مانند تنظیم ترشّح هورمون‌هایی ازقبیل کورتیزول، دوپامین، سروتونین و...) موجب تغییر احساسات فرد (آرامش، اشتها، درد و...) براساس نوع روغن مورد استفاده میشود.
رعایت برخی نکات در آروماتراپی
• در آروماتراپی تسلّط و علم کافی به خواص و عوارض روغن‌های فرّار اهمّیت ویژه‌ای دارد؛ زیرا اگر به‌درستی مورد استفاده قرار نگیرند، منجر به عوارضی ازجمله حسّاسیت، سوختگی و... می‌‌شوند.
• تشخیص اصل بودن روغن فرّار بسیار حائز اهمّیت است؛ باید یا علم کافی در تشخیص اصالت روغن داشت یا از مراکز معتبر خریداری کرد.
• استفادۀ خوراکی از روغن‌های فرّار ممنوع است، چون تحقیقات کافی درمورد دوز ایمن برای استفادۀ خوراکی وجود ندارد.
• از روش استنشاقی روزانه بیشتر از دو ساعت (آن هم با فاصله) استفاده نشود و حتماً فضا دارای تهویۀ مناسب باشد. در روش موضعی حداکثر ۲ تا ۳ بار در روز و در روش ماساژ حداکثر یک بار در روز استفاده شود.
• افراد آسمی، کودکان، بیماران فشار خون بالا یا فشار خون پایین، بیماران صرعی، بیماران ام‌اس، بیماران قلبی و بیماران کلیوی فقط درصورت کنترل دقیق و حتماً به دستور پزشک مجاز به استفاده از این روغن‌ها هستند.
• در بارداری، شیردهی و کودکان زیر ۲ سال استفاده از روغن‌های فرّار ممنوع است.
• پیش از استفاده از روغن‌های فرّار، چه موضعی و چه استنشاقی حتماً از تست پوستی پَچ تست جهت بررسی حسّاسیت استفاده شود؛ به این ترتیب که مقدار کمی از روغن رقیق‌شده را در پوست جلوی ساعد بمالید و اگر تا ۲۴ ساعت هیچ‌گونه اثری از خارش، کهیر، التهاب و قرمزی ایجاد نشد، می‌توان از روش‌های بالا جهت آروماتراپی بهره برد.
