فیزیولوژی خواب و بیداری در طبّ ایرانی

فیزیولوژی خواب و بیداری در طبّ ایرانی

دوشنبه 10 بهمن 1401

خواب یکی از مهم‌ترین سازوکارهای منطبق با خلقت است که صحّت و سلامت آن، یا از سوی دیگر اختلال در آن می‌تواند بر سلامت کل بدن اثرگذار باشد. مهم‌ترین اختلالات ناشی از خواب نامناسب را می‌توان به‌صورت علائم زیر مشاهده کرد: احساس رخوت و سستی، ایجاد بیماری‌های رطوبی، ضعف حافظه و تمرکز نداشتن، بزرگی طحال، بوی بد دهان، ورم چشم و صورت، کاهش آستانۀ تحمّل، ضعف سیستم ایمنی و ... .
یکی از اصلی‌ترین مباحثی که در بحث سلامت و سبک زندگی سالم باید مورد توجّه قرار بگیرد، مسئلۀ خواب و بیداری است. هورمون خواب به نام ملاتونین، یکی از مهم‌ترین هورمون‌های بدن است که تأثیر بسیار زیادی بر سلامت روحی و جسمی دارد. با شروع روز میزان هورمون کورتیزول در بدن افزایش می‌‌یابد و انسان را برای تلاش، تکاپو و شروع فعّالیت آماده می‌کند و با تاریکی شب کم‌کم سطح هورمون ملاتونین در بدن افزایش پیدا می‌کند.
ملاتونین هورموني است که توسّط پينه آل، شبکيه، دستگاه گوارش و چند اندام ديگر تولید می‌شود، همچنین توسّط پينه آل ترشّح مي‌گردد و مي‌توان گفت به‌طور تقريبي در بيشتر موجودات زنده وجود دارد. توليد هورمون ملاتونین تحت تأثير عوامل مختلفي است، ازجمله سن، نور، جنس، عوامل محيطي و فيزيولوژي و برخی بیماری‌ها. مقدار بسیار کمی از ملاتونین در غذاهایی مانند گوشت‌ها، حبوبات، میوه‌ها و سبزی‌ها وجود دارد.
در آموزه‌های طبّ سنّتی با خوابیدنْ حرارت متوجّه داخل بدن می‌شود. این حرارت با تأثیرگذاری بر رطوبات غذایی آن را بخار می‌کند. سپس این بخار به مغز می‌رسد و رطوبت راه‌های عصبی را سست می‌کند. در نتیجه حواس ظاهری از کار می‌افتد و فقدان حرکت اتّفاق می‌افتد. هر فردی که رطوبت بدنش بیشتر باشد، خواب بیشتری دارد. افراد با مزاج خشک خواب کمتری نسبت به مزاج تر دارند. البته بیماری‌های دردناک، سرطان، اختلالات گوارشی و ... می‌توانند در ایجاد بی‌خوابی دخیل باشند.

اثرات ستۀ ضروریه بر خواب و بیداری
  آب و هوا: هر چقدر میزان رطوبت هوا بیشتر شود، تأثیر مستقیم آن بر افزایش خواب بیشتر خواهد بود که البته در افراد با سنین و مزاج‌های مختلف فرق دارد.
  خوراکی‌ها و نوشیدنی‌ها: کم غذا خوردن و مصرف خوراکی‌ها و نوشیدنی‌هایی که خشکی مغز را بیشتر می‌کنند، باعث ایجاد اختلالات خواب می‌شود. همچنین مصرف غذاها و نوشیدنی‌ها با سردی و رطوبت بالا به‌صورت متناوب سبب اختلال خواب می‌‌‌شوند. به‌طور کلی بدن در یک حرارت و رطوبت متعادل می‌تواند خواب مناسبی داشته باشد. خوردن غذاهای نفّاخ مانند: باقلا، عدس، نخود، سیر خام، ترب و ...  باعث بالا رفتن بخارات معده به سر می‌شود و سبب اختلالات خواب می‌‌گردد که بهتر است موادّ غذایی خاص با مصلحات و برخی به‌صورت پخته مصرف شود و فاصلۀ مصرف غذا با خواب بیشتر باشد.
  حرکت و سکون: حرکات شدید بدنی که منجر به خستگی می‌شود باعث بی‌خوابی می‌شود. اما ورزش خفیف و ماساژ ملایم کف پا به خواب مناسب کمک می‌کند.
  احتباس و استفراغات: استفراغات زیاد و یا حبس شدن مواد دفعی در بدن می‌تواند باعث اختلال در خواب شود (منظور از استفراغات، دفع مواد زاید از بدن است، مانند مدفوع، ادرار، قی، عرق، خون حیض و ...).
  اعراض نفسانی (حالات روحی و روانی): غم و اندوه زیاد و شادی و نشاط مفرط در بیشتر افراد باعث بی‌خوابی می‌شود، زیرا شدّت گرمایی که به بدن غالب می‌‌گردد زیاد است.

 

ساعات فیزیولوژیک بدن را بشناسید
ساعت A
ساعت 4 صبح: در این ساعت ریه‌ها فعّالیت کامل دارند، بنابراین بهترین کار تنفّس صبحگاهی و عبادت برای تقویت ریه و روح بخاری است.
ساعت B   
ساعت 6 صبح: در این ساعت رودۀ بزرگ فعّالیت دارد. تخلیۀ رودۀ بزرگ باید در این ساعت به‌طور کامل انجام شود. این نکته که یبوست و مشکلات گوارشی افزایش پیدا کرده، علاوه‌بر تغذیۀ نامناسب، خواب بودن در ساعت اوج فعّالیت روده است. در فصل‌های گرم فعّالیت بدنی به‌ویژه ورزش در ساعات A تا B باعث سلامتی و شادابی می‌‌گردد. در زمستان بهتر است عصرها ورزش انجام شود.
ساعت C
ساعت 8  صبح: در این ساعت معده فعّالیت خود را آغاز می‌کند، بنابراین صرف صبحانه در این ساعت توصیه می‌شود.
ساعت D
ساعت 10 صبح: در این ساعت طحال فعّالیت دارد که نباید استرس داشته باشید.
ساعت E
ساعت ۱۲ ظهر: این ساعت اوج فعّالیت قلب است. استرس نداشته باشید تا قلبتان خوب کار کند. نیم ساعت قبل از اذان ظهر می‌توانید خواب قیلوله داشته باشید که در منابع طبّ ایرانی اسلامی تنها زمان خواب مناسب در طی روز این ساعت است و این خواب رفع‌كنندۀ كسالت و هضم‌كنندۀ غذا است. خواب در بقیۀ زمان‌های روز باعث آسیب به بدن می‌شود که به تجربه و بارها شاهد این مسئله بوده‌ایم. برای مثال، خواب غروب ـ که خواب غیلوله نام دارد ـ باعث کندذهنی، پریشانی و بی‌حوصلگی می‌شود.
ساعت F
ساعت ۲ بعدازظهر: در این ساعت رودۀ کوچک فعّالیت کاملی دارد.
ساعت G
ساعت ۴ بعدازظهر: مثانه در این ساعت فعّالیت دارد.
ساعت H
ساعت ۶ عصر: در این ساعت کلیه‌ها فعّالیت کاملی دارند.
ساعت I
ساعت ۸ شب: در این ساعت مغز فعّالیت دارد. در واقع مغز در حال پردازش فعّالیت‌های روزانه است.
ساعت J
ساعت۱۰ شب: نخاع در این ساعت فعّالیت دارد. بین ساعت 8  تا ۱۰ شب عبادت خوبی داشته باشید.
ساعت K  
ساعت ۱۲ شب: در این ساعت کیسۀ صفرا فعّالیت دارد.
ساعت L
ساعت ۲ نیمه‌شب: در این ساعت فعّالیت کبد به‌طور کامل است.
فعّالیت کیسه صفرا و کبد بین ساعت ۱۲ تا ۲ نیمه‌شب است که بیدار ماندن در این ساعات منع شده، زیرا سبب بالا رفتن سودا و صفرا می‌شود و امراض بسیاری مثل سنگ کیسۀ صفرا را به‌وجود می‌آورد.
هر 1 ساعت خواب شبانه قبل از نیمه‌شب شرعی برابر 3 ساعت خواب شبانه بر روی بدن تأثیر دارد. بهترین زمان خواب ساعت ۱۰ تا ۴ صبح است که تأکید شده افراد در این مدّت زمان خواب باشند.

خواب طلایی
  خواب طلایی ۳ ساعت قبل از نیمه‌شب شرعی آغاز می‌‌شود؛ یعنی حدود ساعت 10 شب.
  ساعت اول خواب طلایی و دو ساعت بعدی خواب نقره‌ای است که هیچ‌کدام تا صبح تکرار نخواهند شد.
  با توجّه با اینکه بخش اصلی فعّالیتِ عوامل مسئول تجدید قوای بدن، در خواب طلایی است، افرادی که پس از نیمه‌شب شرعی به خواب می‌روند، زمینه را برای خستگی، پوکی استخوان، آشفتگی روانی و عصبی و مشکلات جسمی خود فراهم می‌آورند.
  طبعِ شب سرد است. دردهای سرد شب به سراغ انسان می‌آید، مانند دردهای روحی روانی، غم و اندوه و افسردگی. اوج نیمه‌شب اوج سردی است.

 

خواب یکی از مهم‌ترین سازوکارهای منطبق با خلقت است که صحّت و سلامت آن، یا از سوی دیگر اختلال در آن می‌تواند بر سلامت کل بدن اثرگذار باشد. مهم‌ترین اختلالات ناشی از خواب نامناسب را می‌توان به‌صورت علائم زیر مشاهده کرد: احساس رخوت و سستی، ایجاد بیماری‌های رطوبی، ضعف حافظه و تمرکز نداشتن، بزرگی طحال، بوی بد دهان، ورم چشم و صورت، کاهش آستانۀ تحمّل، ضعف سیستم ایمنی و ... .

راهکارهایی برای خواب مناسب
  محل خواب باید تمیز و نرم باشد و تهویۀ مناسب و رطوبت مناسب داشته باشد. اگر رطوبت یا خشکی محل خواب زیاد باشد، باعث اختلال در خواب می‌شود.
  احساس امنیت و دمای مناسب برای هر فرد با توجّه به ویژگی‌های جسمانی و مزاجی اهمّیت دارد.
  از سر و صدا، نور و هرچه که مانع آرامش است اجتناب کنید.
  پرهیز از مصرف کافئین، سیگار و الکل.
  پرهیز از محرّک‌های فیزیکی و یا هیجانی و ورزش‌های شدید، دقیقاً قبل از خواب.
  پرهیز از تماشای تلویزیون و تلفن همراه قبل از رفتن به رختخواب یا در رختخواب.
  رعایت نکات تغذیه‌ای در بی‌خوابی و کم‌خوابی‌ها.
  از آنجایی که عامل ایجاد خواب رطوبت است، عواملی که باعث بهبود مناسب رطوبت مغز شود مفید است.
  مصرف غذاهایی که رطوبت خوبی به بدن می‌دهند، مانند ماءاللحم (عصارۀ گوشت گوسفندی)، کدو، کاهو، برگ چغندر،خرفه، قلیه کدو، فرنی، حریره بادام، بادام شیرین، سکنجبین و استشمام عطرهای طبیعی مانند گلاب و بنفشه، همچنین پرهیز از مصرف غذاهای شور، تند و کافئین‌دار.

 

• برچسب ها