هپاتیت‌های ویروسی را بهتر بشناسیم!
شنبه 30 دی 1402
هپاتیت به معنی التهاب در بافت اصلی کبد است و به دلایل مختلفی می‌تواند ایجاد شود؛ ازجمله علل آن می‌توان به افراط در مصرف الکل، عارضۀ مصرف برخی داروها، اختلال خونرسانی کبد، برخی مسمومیت‌ها، موارد خود ایمنی و تأثیر برخی ویروس‌ها مانند سیتومگال یا مونو نوکلئوز عفونی اشاره کرد.
منظور از هپاتیت‌های ویروسی بیماری‌هایی است که ویروس‌های ایجاد کنندۀ آن‌ها تمایل شدیدی به سلول‌های کبدی دارند و باعث ورم کبد و اختلال کارکرد آن می‌شوند. بدین ترتیب این ویروس‌ها بیماری عفونی سیستمی ایجاد می‌کنند که به دلیل تمرکز ویروس در کبد، علائم بالینی، بیوشیمیایی و هیستوپاتولوژی ناشی از تخریب کبد ایجاد می‌شود.
با التهاب کبد این ارگان وظیفۀ خود را در پاکسازی خون به‌خوبی انجام نمی‌دهد. کبد در حفظ ثبات قند خون نیز نقش دارد. موادّ سمّی ناشی از مصرف الکل، بعضی داروها، موادّ مخّدر و... به کبد می‌رسند؛ کبد برای جلوگیری از تأثیر زیان‌آور آن‌ها این مواد را تجزیه می‌کند و از طریق صفرا به روده می‌فرستد یا دوباره به خون برمی‌گرداند که در کلیه‌ها تصفیه شده و از ادرار دفع می‌شوند. این ویروس‌ها تقریباً علائم بالینی یکسانی ایجاد می‌کنند و تنها با انجام آزمایش خونی به خصوص می‌توان آن‌ها را از یکدیگر تشخیص داد.
هپاتیت A و E: ویروس آن‌ها معمولاً از راه‌‌یابی ویروس به آب یا غذا با آلودگی مدفوعی فرد مبتلا انتقال پیدا می‌کند.
هپاتیت B: معمولاً از راه آمیزشی، تزریق خون آلوده و تزریق یا سرنگ مشترک آلوده انتقال می‌یابد. مادری كه هپاتیت B دارد ممكن است عفونت را حین زایمان به نوزادش انتقال دهد. خالکوبی و تاتو با وسایلی که ضدّ عفونی (استریل) نشده‌اند، استفاده از وسایل شخصی مشترک مانند مسواک، تیغ، موچین، لنز تماسی و هر وسیله‌ای که ممکن است با خون و مایعات بدن تماس داشته باشد، می‌تواند در انتقال مؤثّر باشد. بعضی از موارد هم بدون دلیل مشخّص و راه شناخته‌‌شده‌ای برای انتقال عفونت رخ داده‌اند.
هپاتیت C: معمولاً از راه تزریق موادّ مخدّر داخل رگ با سرنگ مشترک، تزریق خون و سایر انواع مواجهه با خون یا محصولات خونی آلوده انتقال می‌یابد. البته در 40 درصد موارد راه انتقال معلوم نیست؛ بنابراین بیماران هموفیلی، دیالیزی، تالاسمی و معتادان تزریقی در معرض خطر بیشتری قرار دارند.
هپاتیت D: به‌طور جداگانه از هپاتیت B نمی‌تواند رخ دهد.
هپاتیت G: الگوی انتقال مشابه هپاتیت C دارد؛ معمولاً از راه خون انتقال می‌یابد، امّا در حال حاضر مسئول بیماری شناخته‌شدۀ مهمّی نیست و پژوهش‌های پس از این باید اهمّیت آن را نشان دهد.
هپاتیت به دو شکل اساسی نمود می‌یابد: هپاتیت حاد (کوتاه‌مدّت) و هپاتیت مزمن (معمولاً متجاوز از شش ماه پس از ورود به بدن، بسته به نوع ویروس).
علائم ابتلا به هپاتیت در تمامی انواع آن کمابیش مشابه است؛ به این صورت که اول علائم عمومی مثل تب، بی‌اشتهایی، ضعف، خستگی، تهوّع، استفراغ و درد مبهم در قسمت فوقانی و راست شکم بروز می‌کند؛ پس از این مرحله با قطع این نشانه‌ها زردی پیش‌رونده ظاهر می‌شود که ملتحمه، مخاط‌ها و سپس پوست تمام بدن زرد می‌شود و پس از آن برحسب شدّت زردی در طیّ زمان این زردی تدریجی فروکش می‌کند. البته سی تا چهل درصد افراد آلوده‌شده علامت خاصّی را نشان نمی‌دهند؛ کمتر از یک درصد افراد آلوده این بیماری را به شکل خیلی شدید و سریع نشان می‌دهند که منجر به از کار افتادن کبد و مرگ سریع می‌شود. به‌جز اقدامات نگهدارندۀ اولیه و درمان دارویی ضدّ ویروسی تنها چاره پیوند سریع کبد است که فراهم کردن شرایط به فوریت اغلب اوقات دشوار است. اگر دستگاه ایمنی نتواند بیماری را مراقبت کند، شخص دچار هپاتیت مزمن می‌شود.
در بعضی افراد هپاتیت مزمن می‌تواند بدون درمان و در دراز مدّت مثلاً بیست تا سی سال پس از آن تبدیل به سیروز کبدی شود. در این حالت سلول‌های کبدی از بین می‌رود و با بافت آسیب‌دیده و چرب جایگزین می‌شود؛ فعّالیت قسمت‌های آسیب‌دیده متوقّف می‌شود و در نتیجه ضایعات بدن تصفیه نمی‌شوند. سیروز می‌تواند در ادامه و در سال‌های پس از آن به نارسایی کبدی و حتّی سرطان کبد منجر شود.
هپاتیت مزمن معمولاً نشانه‌های بالینی بارزی ندارند و ممکن است تنها به‌صورت نشانۀ خستگی‌پذیری مزمن خود را نشان دهد.
وقتی ویروس و بدن بیمار با یکدیگر زندگی مسالمت‌آمیز پیدا کنند، درمان دارویی ضدّ ویروس تأثیر چندانی نخواهد داشت، امّا اگر ویروس به حالت حمله‌ای برسد و تکثیر شود و آثار تخریب و نارسایی کبد شروع شود، می‌توان با تجویز داروهای مؤثّر ویروس را وادار به عقب‌نشینی کرد و تعداد ویروس را به حدّی رساند که قادر نباشد مشکلات بیشتری برای کبد ایجاد کند. در واقع این موضوع بستگی به شرایط زمینه‌ای بیمار، پاسخ بدن به دارو و میزان مقاومت ویروس دارد.
ناقل هپاتیت به کسانی گفته می‌شود که ویروس هپاتیت B در خونشان به مدّت بیش از شش ماه وجود داشته باشد، حال عمومی‌خوبی داشته باشند و در بررسی آزمایشگاهی اختلال عمده‌ای در کار کبد آنان مشاهده نشود؛ در چنین شرایطی ویروس به‌صورت مسالمت‌آمیز در داخل بدن وجود دارد، ولی آسیب چندانی به کبد وارد نمیکند؛ هرچند سیر پیش‌رونده بدتر شود، ولی کمابیش تدریجی می‌تواند اثر داشته باشد.
علائم ابتلا به هپاتیت در تمامی انواع آن کمابیش مشابه است؛ به این صورت که اول علائم عمومی مثل تب، بی‌اشتهایی، ضعف، خستگی، تهوّع، استفراغ و درد مبهم در قسمت فوقانی و راست شکم بروز می‌کند؛ پس از این مرحله با قطع این نشانه‌ها زردی پیش‌رونده ظاهر می‌شود که ملتحمه، مخاط‌ها و سپس پوست تمام بدن زرد می‌شود و پس از آن برحسب شدّت زردی در طیّ زمان این زردی تدریجی فروکش می‌کند.
از سال ۷۲ به بعد همۀ کودکان ایرانی به‌اجبار واکسن هپاتیت B را دریافت کرده‌اند. در گذشته ۲/۳ درصد جمعیت ایران ناقلان هپاتیت مزمن B بودند، امّا در حال حاضر شیوع ناقلان این بیماری به ۷/۱ درصد جمعیت کشور کاهش یافته است. در ایران پژوهش‌های کشوری نشان می‌دهد که به دنبال واکسیناسیون، شیوع هپاتیت B در نوجوانان کاهش جدّی و بارزی داشته و درصد شیوع بیماری در کلّ جامعه کم شده است. به همین دلیل ما از شیوع متوسّط هپاتیت به شیوع کم در حرکتیم که موفّقیت بزرگی به‌شمار می‌آید.
در صورت مواجهه بهترین راه پیشگیری تزریق ایمونوگلوبولین خاص ضدّ هپاتیت B حداکثر 48 ساعت پس از تماس است. همچنین در مورد نوزادانی که از مادر مبتلا به هپاتیت B متولّد می‌شوند، تزریق این ایمونوگلوبولین در بدو تولّد ضروری است. البته در تمام این موارد شروع واکسیناسیون یا تکمیل آن نیز لازم است. 5/0 جمعیت عادّی کشور به هپاتیت C آلوده‌اند که به دلیل رفتارهای پُرخطر و درمان‌های هزینه‌بر، پیشگیری از ابتلای به آن اهمّیت زیادی دارد. هپاتیت ویروسی C واکسن ندارد. افرادی که در معرض خطر این نوع هپاتیت ویروسی قرار دارند باید به‌طور منظّم از نظر ابتلا به آن کنترل شوند و پس از تشخیص هپاتیت ویروسی C باید تحت درمان ضدّ ویروسی قرارگیرند. طیّ ده سال گذشته غربالگری بیماری‌ها و درمان آن‌ها در گروه‌های خاص و اجرای برنامۀ کاهش آسیب در معتادان تزریقی توانسته است به‌طور جدّی هپاتیت C را در جمعیت‌های مختلف کاهش دهد. به‌طوری که طبق پژوهش‌های جدید ۵۰ درصد از بار بیماری هپاتیت C در کشور کاهش یافته است. امروزه روش کنترل هپاتیت در ایران به عنوان یک مدل جهانی مورد قبول است.
حرکت حذف هپاتیت‌های ویروسی تا سال ۲۰۳۰ اعلام شده است. به‌طوری که بیش از ۸۰ درصد کشورها اهداف ملّی حذف هپاتیت خود را بازبینی کرده‌اند و بیش از ۷۰ درصد آن‌ها شروع به تدوین طرح‌های ملّی برای دسترسی افراد به خدمات مؤثّر پیشگیری، تشخیص، درمان و مراقبت هپاتیت کرده‌اند.
برای پيشگيری بايد به راه‌های انتقال توجّه كرد. با هپاتيت ويروسی B هم می‌توان زندگی كرد و هم می‌توان ازدواج كرد و خانواده تشکيل داد.
ويروس هپاتيت B در خارج از بدن انسان در برابر حرارت، رطوبت و عوامل شــيميایی بسيار مقاوم اســت. اين ويروس در حرارت اتاق تا شش ماه و در يک ليوان خشک تا چهار هفته زنده می‌ماند، امّا پس از جوشاندن در 100 درجۀ سانتی‌گراد به مدّت پنج دقيقه از بين می‌رود. در ضمن معاشرت معمول با ناقلان هپاتیت B بلامانع است.
