اهمّیت تأسیس بانک‌های شیر مادر
پنجشنبه 27 بهمن 1401
امروزه در سراسر دنیا،بانک شیر مادر (breast milk banking) نقش بسیار مهمّی‌در فراهم کردن شیر مادر برای نوزادانی که به هر دلیلی قادر به دریافت شیر از مادر خود نیستندبازی می‌کند. نوزادان نارس بزرگ‌ترین و مهم‌ترین گروه از این نوزادان را تشکیل می‌دهند که از این طریق می‌توانند محرومیت از شیر مادر خود را جبران کنند. بانک‌های شیر انسان،شیرهای اهدائی را جمع‌آوری، غربالگری (از نظر عفونت‌ها و موادّ مضر) و پاستوریزه می‌کند و در سطح بیمارستان‌ها توزیع می‌نماید و همچنین به دریافت‌کننده‌های سرپایی تحویل می‌دهد. تمامی‌این مراحل جمع‌آوری، ذخیره‌سازی و به‌عمل‌آوری مطابق با شیوه‌نامه‌هایروز دنیا انجام میشود.
تغذیه با شیر مادر توسّط دایه در صورت دسترسی نداشتن یا کافی نبودن شیر مادر اصلی نوزاد، از دیرباز در فرهنگ‌ها و تمدن‌های مختلف و شاید از بدو پیدایش بشر وجود داشته، ولی به‌دلیل شرایط غیربهداشتی و انتقال بیماری‌ها به نوزاد،ایدۀ بانک‌های شیر مادر به‌وجود آمد. اولین بانک شیر مادر به‌صورت سازمان‌یافته در سال ۱۹۰۹ میلادی در اتریش تأسیس شد و به‌دنبال آن پس از مدّت کوتاهی مراکزی در بوستون آمریکا ایجاد شدند. در سال ۱۹۶۰ تداوم فعّالیت بانک‌های شیر مادر به‌دلیل پیشرفت‌های چشمگیر در علم مراقبت از نوزادان و تغذیۀ نوزادان و ساخت شیرخشک‌های با کیفیت بالا، رو به کندی نهاد. در سال ۱۹۸۰ با پیدایش عفونت‌های نوزادی جدید ازجمله HIV، که قابل انتقال از شیر مادر بود، باعث بسته شدن بسیاری از بانک‌های شیر شد. به‌همین دلیل از سال ۲۰۰۰ میلادی غربالگری مناسب مادران اهداکننده در دستور کار قرار گرفت.
فعّالیت بانک‌های شیر در نقاط مختلف دنیا متفاوت است که از مهم‌ترین دلایل آن مسائل اقتصادی، مذهبی و عوامل فرهنگی است. ولی درمجموع علاقه به تأسیس بانک شیر مادر در دنیا رو به افزایش است. در حال حاضر در آسیا، کشور هندوستان بیشترین تعداد بانک شیر را دارد و در سایر کشور‌های آسیایی مانند ویتنام، چین و ژاپن نیز این بانک‌ها به وجود آمده‌اند. این تمایل در تأسیس بانک‌های شیر، بر مبنای توصیه‌های انجمن‌های علمی‌معتبر دنیا در اهمّیت استفاده از شیر مادر،به‌خصوص در نوزادان نارس، ایجاد شده‌است. در تمامی‌شیوه‌نامه‌هایعلمی‌به تغذیۀ نوزاد با شیر مادر اصلی تأکید شده و در صورت دسترسی نداشتن یا ناکافی بودن شیر مادر، استفاده از شیر بانک‌های شیر، که با شیوه‌نامه‌های علمی‌مطمئن تهیه شده‌اند، توصیه شده‌است.
در حال حاضر در اروپا مجموعاً در ۲۵ کشور حدود ۲۰۶ بانک شیر، در آمریکای جنوبی در ۹ کشور مجموعاً ۲۵۸، در هند ۲۲، در چین ۱۲، در استرالیا ۴، در آفریقای جنوبی ۶۰ و در ایران فقط ۲ بانک شیر وجود دارد.
هدف از ذخیرۀ شیر در بانک‌ها چیست؟
مهم‌ترین دلیل ذخیرۀ شیر در بانک‌ها، در دسترس بودن شیر در زمان نیاز است. در بیشتر موارد شیرِ اهداکننده‌های مختلف با هم مخلوط و ذخیره میشود، گرچه ذخیره‌سازی شیرها از اهداکنندهها به‌صورت مجزّا و اختصاصی هم انجام میشود(single donor banks). این شیرها سپس پاستوریزه شده و در ظرف‌های کوچک ۱۰۰ تا ۱۵۰ سی‌سی در فریزربرای مصرف یک سال فریز می‌شوند. نوع ظرف در ثبات و پایداری ترکیبات شیر مؤثّر است. بهترین ظروف از جنس پیرکس و پلی‌پروپیلن است که در مقایسه با کیسه‌های پلی‌اتیلن ـ که تغییرات زیادی در ترکیب شیر ایجاد می‌کنند ـ این ظروف در ثبات ترکیب شیر بهتر عمل می‌کنند. در بعضی کشورها هزینۀ جمع‌آوری و به‌عمل‌آوری و نگهداری از اهداکنندهها دریافت میشود.
اهداکننده‌های شیرچه کسانی هستند؟
اهداکنندگانمادرانی هستند که به نوزادان خود شیر می‌دهند و مقدار شیرشان بیش از نیاز کودکشان است و می‌توانند آن را اهدا نمایند. این اهداکنندگان اغلب در سنین میانی بارداری بوده و از حمایت خانوادگی قوی و خوبی در خانه برخوردارند که تقریباً نیمی‌از آن‌ها کار خارج از خانه دارند و دلایل اهدا عمدتاً نوع‌دوستی و کمک به همنوع بوده‌است.
اهداکنندگان نباید از داروهای محرّک تفریحی استفاده کنند. پزشکِ خود و نوزادشان باید سلامت شیر را تأیید کند. در این مادران باید ابتلا به بیماری‌های ایدز HIV 1&2 ٬ T-Cell Leukemia virus1&2، هپاتیت B و C و سیفلیس رد شده باشد. پس از سپری کردن مراحل بالا مادر می‌تواند یک اهداکننده باشد. مادران باید از طریق پمپ یا به‌صورت دستی شیر را بدوشند و در ظروف مخصوص در فریزر خانه نگهداری کنند، سپس شخصاً یا از طریق سرویس بانک‌های شیر به بانک‌ها تحویل دهند. در حین انتقال زنجیره سرما باید از طریق کیف‌ها و جعبه‌هاییخی حفظ شود. در بعضی از کشورها اهداکنندهها هیچ مبلغی دریافت نمی‌کنند، اما در برخی دیگر مبلغ کمی‌بابت هزینه‌هایی که اهداکننده صرف کرده، به او جهت قدردانی داده میشود.
بانک‌های شیرمرتّباً بر مراحل استانداردسازی و جمع‌آوری شیر ازجمله تمیز نگه داشتن سینه و نحوۀ شیردوشی و در نهایت تحویل شیرها نظارت می‌کند. این بانک‌ها همچنین ظرف‌های نگهداری شیر را برای مادران فراهم می‌نماید که برچسب نام، تاریخ و زمان شیردوشی باید روی آن ثبت شود. پس از انتقال از فریزر خانه به بانک، شیر در دمای ۲۰- درجه سانتیگراد ذخیره شده و روز قبل از به‌عمل‌آوری، در طول شب شیر از فریزر جهت آب شدن به یخچال منتقل می‌‌گردد. روزی که پاستوریزه کردن انجام میشود شیرهای ۳ تا ۵ نفر از اهداکنندهها مخلوط میشود که هدف از آن توزیع یکسان موادّ مغذّی شیر شامل پروتئین‌ها، چربی و سایر مواد است. سپس این شیر در بطری‌های ۱۰۰ سی‌سی ریخته میشود و عمل پاستوریزه کردن در حمام آب گرم با دمای ۶۲.۵ درجه سانتیگراد به‌مدّت ۳۰ دقیقه و به‌دنبال آن سرد شدن سریع انجام میشود. سپس بطری‌ها تا زمان استفاده در دمای ۲۰- درجه نگهداری می‌شوند. این روش هنوز مطمئن‌ترین و بهترین روش برای میکروب‌زدائی و در عین حال حفظ کیفیت بیولوژیکی و تغذیه‌ای شیر است.
در بعضی از کشورها شیرها قبل از پاستوریزه کردن و در برخی دیگر پس از پاستوریزه کردن، از نظر وجود باکتری‌ها و ویروس‌ها آزمایش می‌شوند. در نقاطی از دنیا شیرها هم قبل و هم بعد از پاستوریزه کردن، از نظر وجود عوامل بیماری‌زا مورد ارزیابی قرار می‌گیرند. شیرهای با colony count بیشتر از ۱۰۰٫۰۰۰ رد می‌شوند و شیرهایی که این مقدار در آن‌ها کمتر از ۱۰٫۰۰۰ است، برای تغذیۀ نوزادان نارس با وزن کم مورد استفاده قرار می‌گیرند.
آیا شیر اهدائی ایمن است؟ به‌علّت خطر بالقوۀ انتقال پاتوژن‌های بیماری‌زا، نگرانی‌هایی در این باره وجود دارد، اما در دهه‌های اخیر غربالگری از نظر میکروب‌ها و ویروس‌های بیماری‌زا و همچنین پاستوریزاسیون این احتمال را به صفر رسانده است.
دریافت‌کننده‌های شیرهای بانک شیر چه کسانی هستند؟
مهم‌ترین گروه‌های دریافت‌کننده عبارت‌اند از:
- نوزادان نارس، به‌ویژه نوزادان با وزن کمتر از ۱٫۵۰۰ گرم، به‌دلیل خطر بالای ابتلا به عفونت‌های نوزادی و انتروکولیت نکروزانکه هر دو آن‌ها از بیماری‌های تهدید‌کنندۀ سلامت است و می‌تواند باعث مرگ نوزاد شود.
- نوزادانی که به‌دلیل ناهنجاری‌های دستگاه گوارش متحمّل جرّاحی شده‌و دچار سندروم رودۀ کوتاه شده‌اند.
- زمانی که مادر موقّتاً قادر به تغذیۀ نوزاد خود نیست، مثلاً به‌دلیل بیماری و بستری در بیمارستان.
- بیماری‌های متابولیک به‌خصوصاختلالات در متابولیسم آمینواسیدها.
- نوزادانی که در روز‌های ابتدائی پس از تولّدشان مادران آن‌ها هنوز شیر کافی برای تغذیۀ نوزاد خود ندارند.
مصرف این شیرها در نوزادان نارس، علاوه‌بر اینکه آن‌ها را از نظر تغذیه‌ای تأمین می‌کند، تأثیر بسیار مفیدی در تکامل دستگاه گوارش آن‌ها دارد و از آن‌ها در برابر انتروکولیت نکروزان و سپسیس نوزادان، که دو بیماری کشنده در نوزادان نارس به‌شمار می‌رود، محافظت می‌کند. مادران نوزادان نارس به‌دلیل کوتاه بودن مدّت حاملگی و عدم ایجاد عوامل محرّک تولید شیر، شیر کافی برای تغذیۀ نوزاد خود ندارند و از طرفی عامل مکانیکی مکیدن به‌وسیلۀ نوزاد، که باعث افزایش ترشّح شیر میشود، نیز در این مادران وجود ندارد.
- نوزادان و کودکانی که دچار بیماری‌هایی مانند آلرژی غذایی یا کاهش رشد هستند، همچنین در شرایط خاصی مانند سرطان‌ها و در حین شیمی‌درمانی هستند از شیرهای بانک شیر استفاده می‌کنند. گاهی نوزادانی که به فرزندی پذیرفته می‌شوند نیز از مشتریان بانک شیر هستند.
گزارش‌هایی از کاربرد این شیرها در بزرگسالان با بیماری‌های خاص مثل بیماران با پیوند کبد، که نیاز به IgA فراوان دارند یا در مواردی که مبتلا به سرطان هستند،نیز دیده شده‌است.
ترکیب شیرهای اهدائی
شیرها در افراد مختلف،به‌خصوص از نظر چربی و پروتئین متفاوت‌اند اما به‌دلیل مخلوط شدن شیرهای به‌دست آمده از چند اهداکننده، این تفاوت در ترکیب به مقدار چشمگیری کاهش می‌یابدتا تفاوت زیادی بین ترکیب شیرها در وعده‌های مختلف نباشد. این کم بودن تغییرات از یک وعده تا وعدۀ دیگر برای نوزادان نیز مطلوب است.
آیا شیر اهدائی به‌خوبی شیر مادر است؟
شیرهای اهدائی تحت عمل پاستوریزه کردن قرار می‌گیرند و این منجر به از دست رفتن ترکیباتی مهم با اثرات محافظتی میشود. گرمای حین پاستوریزاسیون روی اثرات ضدّ عفونت، اجزای سلولی،عوامل رشد و بعضی موادّ مغذّی تأثیر می‌گذارد. آنزیم‌ها اغلب به گرما حسّاس‌اند. ترکیبات ایمنی نیز تأثیر می‌پذیرند، ولی کاملاً از بین نمی‌روند. به‌عمل‌آوری شیر‌هایاهدائی روی اسید‌های چرب غیراشباع تأثیر می‌گذارد و باعث تخریب غشاء گلبول‌های چربی می‌شوند. شیر انسان هم همانند سلول‌های جنین انسان حاوی سلول‌های بنیادی چندظرفیتی است که در اثر گرمای ناشی از پاستوریزاسیون از بین می‌رود، ولی ترکیبات محافظت‌کنندۀ دیگر مانند الیگو ساکارید‌ها به گرما مقاوم هستند. با همۀ این اوصاف شیرهای اهدائی در مقایسه با شیر خشک اثر محافظتی قابل‌توجّهی در پیشگیری از انتروکولیت نکروزان در نوزادان نارس دارند.
