اتاق فکر کجاست؟
شنبه 14 بهمن 1402
وقتی در حال پياده‌روي از کنار يک پروژۀ ساختمانی عبور می‌کنيد، تابلوی زرد شناسنامۀ ساختمان را مي‌بينيد؛ تابلويي که در آن علاوه بر نام پروژه و کارفرما، سه عنوان جداگانه ذکر شده است:
طرّاحي و محاسبه
اجرا
نظارت
اغلب، مسئوليت هر يک از اين امور را شرکت جداگانه‌‌ای برعهده دارد. محدود کردن مسئوليت‌ها و تقسيم وظايف يکی از ويژگي‌هاي تمدّن است. هنگامي که «همه‌کس» مسئوليت «همه‌کار» را برعهده دارد، کارها غيرتخصّصي و غيرمهارتي انجام مي‌گيرند.
هنگامي که به‌عنوان اعضاي يک سيستم اجرايي در حال انجام وظايفی هستیم که به ما محوّل شده، چنان مشغول «چگونگي» انجام امور مي‌شويم که به‌ندرت پيش مي‌آيد که «چرايي» انجام آن وظايف را به چالش بکشيم يا «جانشين‌هاي» خلّاقانه‌‌ای را به جاي روش‌هاي فعلي کشف کنیم. در اين صورت بايد فرد يا افرادي که مشغول انجام آن امور نيستند، يا خودِ ما در زماني که در حال انجام آن کارها نيستيم، از بيرون به آنچه انجام مي‌شود، نگاه کنيم و بپرسيم:
چه کاري انجام مي‌گيرد؟
چه نتيجه‌‌ای دارد؟
چه هزينه‌‌ای دارد؟
تاريخچۀ آن چيست؟
آيا شرايط امروز نسبت به شرايط زماني که اين‌کار به اين شکل طرّاحي شده، تفاوتي نکرده است؟ چه تفاوت يا تفاوت‌هايي؟
چه گزينه‌هاي ديگري را مي‌توان به جاي انجام اين‌کار در نظر گرفت؟
آن گزينه يا گزينه‌ها چه نتايج جديدي ايجاد مي‌کنند؟
آن گزينه يا گزينه‌ها هزينه‌ها را افزايش مي‌دهند يا کاهش؟
اتاق فکر چیست؟
اتاق فکر «فضا - زماني» است که از «نقش اجرايي» خارج مي‌شويم و در نقش «طرّاحي و محاسبه» و «نظارت» قرار مي‌گيريم تا خارج از اقتضاي «وظيفه» و «عادت»، به موقعيت نگاهي دوباره بيندازيم. بسياري از سيستم‌هاي موفّق ناگهان با چالش‌هاي بزرگ مواجه شده‌اند و حتّي به بن‌بست و ورشکستگي رسيده‌اند، چراکه آنچنان غرق تکرار وظايف و عادات سنّتي خود بوده‌اند که متوجّه تغييرات اندک و آرامي که در محيط ايجاد شده، نشده‌اند و زماني متوجّه «تغيير» شده‌اند که فرصت‌هاي زيادي را براي «هم‌گامي» با تغيير و بهره‌بردن از آن از دست داده‌اند و چاره‌اي جز «واکنش» نشان دادن به تغيير نداشته‌اند.
«هم‌گامي» چه تفاوتي با «واکنش» دارد؟
با ذکر مثالي به اين سؤال پاسخ مي‌دهيم. تحقيقاتي که در زمينۀ مسائل بهداشتي و پزشکي انجام مي‌شود، نشان مي‌دهند که «میزان ابتلا به ديابت» در حال افزايش است. چه دليل اين مسئله افزايش ابتلا به ديابت به‌دليل سبک زندگي شهرنشيني امروزي باشد و چه افزايش تشخيص بيماري در اثر افزايش آگاهي و حسّاسيت جامعه نسبت به موضوع، در نهايت مفهوم آن اين است که امروزه نسبت به ده سال قبل، تعداد افرادي که مي‌دانند دچار ديابت‌اند، بيشتر است.
بسياري از شرکت‌هاي توليد موادّ غذايي نسبت به اين ماجرا بي‌‌تفاوت‌‌اند. محصولاتشان به فروش مي‌رسد و آن‌ها احساس نياز نمي‌کنند که راجع به آمارهاي پزشکي تأمّل کنند. امّا در اين ميان شرکت‌هاي هوشياري وجود دارند که با پايش آمارها به اين نتيجه مي‌رسند که بايد محصولات جديدي را تهيّه کنند. آن‌ها این «فرصت» را براي خود ايجاد مي‌کنند که در يک دورۀ مثلاً ده‌ساله به تحقيقات، طرّاحي و راه‌اندازي خطّ توليد محصولات جديد بپردازند و آرام‌آرام اين محصولات را به بازار معرّفي کنند. بالا رفتن تقاضا براي محصولات فاقد شکر براي اين شرکت‌ها يک فرصت است. آن‌ها از«مزيّت رقابتي» داشتن محصولات سالم‌تر برخوردار مي‌شوند و مشتريان جديدي را به خود جذب مي‌کنند. این شرکت‌ها از شيوۀ بازاريابي «سهم بيشتر از بازار» به شيوۀ بازاريابي «سهم بيشتر از هر مشتري» مي‌رسند. از آن سو، شرکت‌هايي که به اين «تغيير» بي‌توجّهي مي‌کنند، ده سال بعد ناگهان متوجّه افت فروش خود مي‌شوند و مجبور به «واکنش» مي‌شوند. آن‌ها مجبور به انتخاب از بين گزينه‌هاي محدودي مي‌شوند و فرصت «ايجاد گزينه» را از دست مي‌دهند.
در اتاق فکر چه اتّفاقي مي‌افتد؟
اتاق فکر سفينه‌اي است که شما را به آينده مي‌برد. در اتاق فکر به جاي شيوۀ رايج يادگيري -که منوط به آگاهي از تجارب گذشته است- شيوۀ جديدي از يادگيري تجربه مي‌شود؛ يادگيري از آينده. معناي «يادگيري از آينده» اين است که با «رصد کردن» تغييرات شروع به فرضيه‌سازي مي‌کنيم که آينده چه چيزهايي را در زندگي ما تغيير خواهد داد:
o در آينده چه نهادهايي از زندگي ما حذف خواهند شد؟
o در آينده چه نهادهاي جديدي وارد زندگي ما خواهند شد؟
o در آينده چه عاداتي از زندگي ما حذف خواهند شد؟
o پيشرفت دانش و فن چه بيماري‌هايي را از ميان خواهد برد؟
o پيشرفت دانش و فن چه بيماري‌هایی را ايجاد خواهد کرد؟
o اولويت‌هاي «انسان آينده» چه تفاوت‌هايي با اولويت‌هاي«انسان امروز» خواهد داشت؟
سؤالاتي از اين دست باعث مي‌شوند ما با آينده «ملاقات کنيم» و براساس احتمالاتي که آينده آبستن آن‌هاست، فرصت‌ها و تهديدها را درنظر بگيريم و خود را براي آن‌ها آماده کنيم.
اتاق فکر چیست؟ اتاق فکر «فضا - زماني» است که از «نقش اجرايي» خارج مي‌شويم و در نقش «طرّاحي و محاسبه» و «نظارت» قرار مي‌گيريم تا خارج از اقتضاي «وظيفه» و «عادت»، به موقعيت نگاهي دوباره بيندازيم.
ورود به اتاق فکر براي کساني مجاز است که ويژگي‌هاي زير را داشته باشند:
ذهن باز (Open Mind)
«مهارت تخيّل» تعريف فشردۀ اين ويژگي است. اعضاي اتاق فکر بايد بتوانند ذهن خود را براي پرواز آزاد بگذارند و دنيايي را که هنوز «فرا نرسيده است»، مشاهده کنند. البته براي هدايت خيال دسترسي به اطّلاعات و آمار و پايش روند تغييرات ضروري است، امّا اعضاي اتاق فکر نبايد از اينکه به شرايط نامحتمل و ناممکن بينديشند، احتراز کنند.
قلب گشوده (Open Heart)
گروهي از مردم به دليل تعصّبي که به باورهاي موجود دارند و منافعي که از وضع موجود مي‌برند، يا به دليل ترس از تغيير، نسبت به تغيير و حرکت احساس بدي دارند. اين افراد -که همواره به ياد دنياي طلايي گذشته آه مي‌کشند و معتقدند «دنيا بد شده است» و روز به روز هم بدتر مي‌شود- نمي‌توانند به هدايت سفينه کمکي کنند.
ارادۀ آزاد (Open Will)
ارادۀ آزاد اراده‌اي است که تابع شرايط نباشد. ارادۀ آزاد به معناي تعهّد به خسته نشدن و ادامه دادن است. در اتاق فکر، ما بارها تصوّر مي‌کنيم که به بن‌بست رسيده‌ايم و گزينۀ ديگري غير از گزينه‌هاي موجود وجود ندارد.
بارها با اين فکر مواجه مي‌شويم که «کار ديگری نمي‌شود کرد» يا «راه ديگري وجود ندارد». ارادۀ آزاد متعهّد بودن به اين است که هرگز تسليم نشويم و کنترل را به قضا و قدر و سرنوشت نسپاريم و خود را همواره مسئول مديريت زندگي بدانيم.
