گل‌گاوزبان در گیلان
شنبه 27 اسفند 1401
گل‌گاوزبان مهم‌ترین گیاه دارویی کشت‌شده در گیلان است و به‌دلیل بازارپسندی خوبی که دارد سطح زیرکشت آن نسبت به سال‌های گذشته افزایش یافته‌است. رودسر بیشترین میزان کشت گل‌گاوزبان گیلان را به خود اختصاص داده‌است و قطب تولید این محصول در استان محسوب میشود. بیش از ۶۰۰۰ نفر بهره‌بردار در تولید گل‌گاوزبان در گیلان فعّالیت دارند. برداشت این گیاه از اواخر فروردین هر سال آغاز میشود و تا نیمۀ تیرماه به‌طول می‌انجامد.
در کنار کاشت این محصول، هرساله جشنوارۀ ملی گل‌گاوزبان نیز برگزار میشود (در سال 99 به‌دلیل شیوع ویروس کرونا این جشنواره برگزار نشد).
سال گذشته، این جشنواره در اشکور رحیم‌آباد رودسر برگزار شد. این جشنواره شامل برنامه‌های متنوّع فرهنگی، هنری و آیینی بود. بخش نمایشگاهی با غرفه‌هایی شامل محصولات اصلی و فرعی گل‌گاوزبان و صنایع دستی با هدف معرفی بیشتر محصول گل‌گاوزبان برگزار شد.
خواص گل‌گاوزبان
از خواص گل‌گاوزبان می‌توان به موارد بی‌شماری اشاره کرد: جويدن برگ تازۀ گل‌گاوزبان جهت درمان جوش‌هاي چرکي دهان اطفال، برفک، سستي بيخ دندان و برای رفع حرارت دهان نافع است.
گل مرغوب گلي است که داراي دم سفيد و گلبرگ‌هاي بنفش باشد. برگ‌هاي تازۀ گل‌گاوزبان داراي مقدار زيادي ويتامين C است. مقدار خوراک گل آن دو تا پنج مثقال است (با مشورت پزشک).
تحقيقات جديد بيانگر آن است که عصارۀ آبي گل‌گاوزبان دارويي مؤثّر و بي‌خطر براي درمان بيماران مبتلا به اختلال وسواسي اجباري است. همچنین گل‌گاوزبان داراي موسيلاژ، فلاونوئيد 15/0 درصد، آنتوسيانين با آگليکون دلفينيدين و سيانيدين به ميزان 34/13 درصد و به مقدار ناچيز آلکالوئيد از دستۀ پيروليزيدين است.
طرز تهیۀ دمنوش گل‌گاوزبان
برای درست کردن دمنوش گل‌گاوزبان، یک‌سوم پیمانه از گیاه خشک‌شدۀ گل‌گاوزبان را در ظرفی بریزید، دو عدد لیموعمانی کوچک به آن اضافه کنید، یک‌چهارم پیمانه نبات خردشده و به‌مقدار کافی آب به آن اضافه کنید. قوری‌ای که دمنوش را می‌خواهید در آن درست کنید باید گنجایش سه پیمانه آب را داشته باشد. لیموعمانی‌ها را بشویید و روی پوست آن‌ها با چنگال چند سوراخ ایجاد کنید تا آب بتواند به داخل آن وارد شود. قوری را بهتر است روی کتری یا سماور قرار دهید و به‌مدّت ۲۰ تا ۳۰ دقیقه صبر کنید تا این دمنوش آماده شود. پیش از اینکه دمنوش را در لیوان بریزید، باید موادّ داخل قوری را به‌خوبی هم بزنید. برای این کار می‌توانید یک پیمانه از دمنوش را در لیوان بریزید و دوباره آن را به قوری بازگردانید تا محتویات قوری با یکدیگر به‌صورت یک‌دست مخلوط شود. گل‌گاوزبان را می‌توان با گیاهان دارویی دیگر مخلوط کرد و یک دمنوش دیگر ساخت. مثلاً به‌همراه سنبل‌الطیب، بابونه و گل شقایق.
نکاتی که در هنگام مصرف دمنوش گل‌گاوزبان باید به آن توجّه کنید
زمانی که می‌خواهید از دارو استفاده کنید، حتماً باید با پزشک معالج خود مشورت کنید و از استفادۀ خودسرانۀ دارو، چه گیاهی و چه شیمیایی بپرهیزید. نباید فکر کنید که داروها به‌دلیل گیاهی بودن هیچ عوارضی ندارند. دمنوش گل‌گاوزبان هم از این قاعده مستثنی نیست؛ این گیاه به‌تنهایی فشارخون را بالا می‌برد، بنابراین برای کسانی که عارضۀ فشارخون دارند مناسب نیست و این افراد حتماً باید این دمنوش را با آب‌لیموی تازه و یا لیموعمانی مصرف کنند. همان‌طور که دربارۀ دیگر عصاره‌های گل‌گاوزبان گفته شد، مصرف مداوم بیش از ۵ روز ممکن است باعث عادت شود و پس از آن شما دیگر نتوانید بدون مصرف این دمنوش به زندگی عادی باز گردید، بنابراین پس از هر پنج روز استفاده، سه روز وقفه بین مصرف دمنوش گل‌گاوزبان بیندازید، سپس از این دمنوش استفاده کنید. مصرف دمنوش گل‌گاوزبان برای خانم‌های باردار، به‌دلیل موجود بودن عنصر آلکالوئید در این دمنوش ممنوع است، همچنین مادران شیرده نباید از این دمنوش استفاده کنند.
مصرف روزی یک بار دمنوش گل‌گاوزبان برای افراد عادی ضرری ندارد، ولی نباید بیش از ۵ روز پشت سر هم باشد.
در پایان باید به این نکتۀ مهم اشاره کنیم که گل‌ها و برگ‌هایی را که برای دم کردن گل‌گاوزبان استفاده می‌کنید، حتماً باید از فروشگاه‌های شناخته‌شده و مطمئن، مراکز معتبر و عطاری‌های مجاز تهیه کنید و به‌صورت تازه خریداری نمایید.
زمان کاشت گل‌گاوزبان
کشت گل‌گاوزبان در دو فصل پاییز و بهار انجام میشود و بهترین روش کاشت بذر در فصل پاییز است. گل‌گاوزبان را می‌توان از اوایل تا اواخر بهار در داخل خانه یا مستقیماً خارج از خانه پس از آنکه خاک گرم شد کاشت. کشت در داخل خانه به‌طور معمول ۴ تا ۸ هفته قبل از کشت بیرون انجام می‌گیرد. بذرها در عمق ۳ سانتی‌متر در سینی کشت یا گلدان حاوی خاک کمپوست‌دار کاشته میشود. اطمینان حاصل شود که بستر کشت مرطوب باشد (اما خیس نباشد). اطراف ظروف کشت را با پلاستیک بپوشانید تا جوانه‌زنی بهتر صورت گیرد. برای انتقال نشای گل‌گاوزبان دقّت شود تا به ریشه‌های آن صدمه وارد نشود. اگر می‌خواهید کشت این گیاه را به‌صورت مستقیم در مکان اصلی انجام دهید، بهتر است خاک مناسب را به‌خوبی شخم بزنید و بذرها را کمی عمیق‌تر یعنی تا عمق۱۰ سانتی‌متری کشت کنید. برای آبیاری هم اجازه دهید که خاک اطراف گل‌گاوزبان خشک شود و سپس آبیاری انجام شود. قبل از کاشت گل‌گاوزبان، مقداری کمپوست نیز به خاک اضافه کنید. مهم‌ترین آفت گل‌گاوزبان کرم برگ‌خوار و سفیدک پودری است.
گیاهان دارویی یکی از تولیدات مهمّ گیلان، در کنار سایر محصولات کشاورزی است. یکی از این گیاهان دارویی گل‌گاوزبان است. کشت این محصول درآمد بسیاری برای استان دارد. تولید گیاهان دارویی به‌نوعی ثروتی نهفته در استان است که توجّه و حمایت بیشتری را می‌طلبد. ۱۵۰ نوع گیاه دارویی در گیلان شناسایی شده‌است که طبق گزارش‌های دریافتی از سازمان جهاد کشاورزی استان گیلان، به‌همّت کشاورزان زحمتکش، این استان رتبۀ نخست کشور را در تولید گیاه دارویی گل‌گاوزبان به خود اختصاص داده‌است.
برداشت گل‌گاوزبان
در دنیا چند نوع گل‌گاوزبان وجود دارد. در گل‌گاوزبان ایرانی فقط گل برداشت میشود. گل‌دهی از نیمۀ اردیبهشت‌ماه در هر سال شروع میشود و تا تیرماه ادامه دارد. با آغاز شکفتن گل‌ها، اقدام به گل‌چینی میشود. درصورت تأخیر در برداشت، گل‌ها پس از یکی‌دو روز ریزش می‌کنند و جمع‌آوری آن‌ها از سطح خاک بسیار مشکل میشود. در این موقع ساقۀ گیاه را از قاعده قطع کنید. تماس خارجی با برگ گل‌گاوزبان تازه ممکن است سبب خارش پوست در برخی افراد حسّاس شود. خارهای سطح گیاه می‌تواند تحریک‌کنندۀ پوست شما باشد، بنابراین استفاده از دستکش هنگام کار با گل‌گاوزبان توصیه میشود.
گل‌های جمع‌آوری‌شده برروی پارچۀ تمیز و در سایه خشک می‌شوند. گل‌های تازه به‌علّت شهد موجود بسیار چسبناک‌اند و موجب تجمّع مورچه‌ها می‌شوند. در شرایط آب‌وهوایی خشک و نیمه‌خشک کشور، طی ۴۸ ساعت گل‌ها به‌طور کامل خشک می‌شوند. درحالی‌که در نواحی شمالی کشور (گیلان)، خشک شدن تا یک هفته طول می‌کشد. تکثیر نیز از طریق بذر است.
خواص درمانی گل‌گاوزبان
گل‌گاوزبان تقویت‌کنندۀ اعصاب و روان و حواس پنجگانه، و نشاط‌‌آور است. گل و برگ‌های آن تصفیه‌کنندۀ خون است. عرق گل‌گاوزبان برای امراض سوداوی، وسواس و خفقان مفید است. گل‌گاوزبان دارای منیزیم است و از سرطان پیشگیری می‌کند و در درمانِ اختلالِ حواس، کاربرد فراوانی دارد. گل‌گاوزبان شکم را نرم و کیسه صفرا را باز می‌کند؛ در تنظیم اختلالات ادراری و تعریق، و در درمان برونشیت مؤثّر است؛ بی‌اختیاری دفع ادرار را درمان می‌کند. در درمان بیماری سرخک و مخملک مفید است. ضماد برگ‌های گل‌گاوزبان برای رفع ورم مؤثّر است.
برگ‌های گل‌گاوزبان را بپزید و مانند اسفناج از آن استفاده کنید. برگ‌های تازۀ گل‌گاوزبان دارای مقدار زیادی ویتامین C است و در بعضی از کشورها آن را داخل سالاد می‌ریزند.
در پایان لازم است مجدداً یادآوری کنیم که در افراد سالم مصرف آن، با احتیاط، مشکلی ایجاد نمی‌کند، اما افراد بیمار یا دارای شرایط خاص، حتماً باید با پزشک مشورت کنند.
