آنتی‌بیوتیک‌ها
دوشنبه 29 خرداد 1402
آنتی‌بیوتیک‌ها از منابع باارزش دارویی هستند که برای درمان عفونت‌های باکتریایی استفاده می‌شوند و از زمان کشف آن‌ها این داروها نقش چشمگیری در درمان‌های پزشکی نوین ایفا کرده‌اند. استفاده از آنتی‌بیوتیک‌ها تنها با تجویز پزشک و در یک دورة درمانی کامل مؤثّر است.
امروزه در سراسر جهان نمونه‌هایی رو به افزایش از مقاوم شدن باکتری‌ها دیده می‌شود که کارآمدی آنتی‌بیوتیک‌ها را هدف گرفته است. مقاومت ضدّ میکروبی به مقاومت یک میکروارگانیسم (شامل باکتری، ویروس و انگل) در برابر داروهای ضدّ میکروبی برای درمان عفونت ناشی از آن‌ها گفته می‌شود که در پی آن عامل عفونی در بدن باقی می‌ماند و می‌تواند به بیماری‌زایی خود ادامه دهد. بررسی‌های اپیدمیولوژی نشان داده است که رابطة مستقیمی بین مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها و ایجاد مقاومت نسبت به آن‌ها وجود دارد.
بر اساس گزارش سازمان جهانی بهداشت، نسبت بالایی از باکتری‌های مقاوم به آنتی‌بیوتیک‌ها بروز کرده‌اند که در حال حاضر سبب ایجاد عفونت‌های مقاوم شایعی مانند عفونت‌های دستگاه ادراری، تنفّسی و خونی می‌شوند.
در سال ۲۰۱۲ میلادی سازمان جهانی بهداشت گزارشی مبنی بر افزایش مقاومت به داروهای ضدّ ایدز ارائه کرد. این گزارش پیام‌آور آن بود که کنترل این بیماری مهلک با داروهای رایج، اثربخشی کمتری دارد و باید به داروهای پرهزینه‌تر و تولید داروهای جدید رو آورد. در سال ۲۰۱۳ میلادی نیز ۴۸۰ هزار مورد جدید بیماری سل مقاوم به دارو در صد کشور گزارش شد که به معنی دوره‌های درمان طولانی‌تر و اثربخشی کمتر داروهای فعلی بود.
استفادة نابجا و روزافزون از آنتی‌بیوتیک‌ها، چه در انسان‌ها و چه در حیوانات، در این زمینه بسیار نقش داشته است. باید دانست باکتری‌ها موجودات زندة هوشمندی هستند که در مقابل ناسازگاری‌های محیطی مانند مواجهه با آنتی‌بیوتیک‌ها از خود واکنش نشان می‌دهند، زیرا گونه‌های مقاوم هنگامی ایجاد می‌شوند که میکروارگانیسم زیر فشار حضور ترکیبات آنتی‌بیوتیکی دچار جهش ژنتیکی شده باشد و به‌خصوص اگر این ویژگی کسب مقاومت جدید، توان مبادله را در بین میکروارگانیسم‌های دیگر داشته باشد، منجر به ظهور باکتری‌های مقاوم در برابر آنتی‌بیوتیک‌ها خواهد شد.
میکروب‌ها با ایجاد ژن مقاوم در برابر آنتی‌بیوتیک‌ها این مقاومت را از نسلی به نسلی دیگر منتقل می‌کنند؛ از این رو تجویز نکردن آنتی‌بیوتیک در عفونت‌های ویروسی و مواردی که اصولاً عفونت باکتریایی ثابت نشده است، همیشه مورد نظر پزشکان بوده است. از سویی برخی بیماران تمایل عجیبی به درخواست تجویز آنتی‌بیوتیک‌ها در هر بیماری، حتّی غیرعفونی دارند و پزشک هم به‌راحتی نمی‌تواند آنان را توجیه کند. این در حالی است که در برخی کشورها آنتی‌بیوتیک‌ها بدون نسخة پزشک در اختیار بیماران قرار می‌گیرند و قانونی دربارة ارائة آن‌ها وجود ندارد. در نتیجه این نوع داروها به‌طور فراوان و ارزان در اختیار مردم قرار دارند و به سوء مصرف دامن می‌زنند. این‌ها از عللی است که در بروز مقاومت آنتی‌بیوتیکی نقش مهمّی ایفا می‌کند.
در کشورهای توسعه‌یافته و نیز در حال توسعه از آنتی‌بیوتیک‌ها به عنوان مکمّل رشد برای دام استفاده می‌شود. درمان دام با داروهای آنتی‌میکروبی افزون بر ارتقای سلامت کلّی حیوانات، سبب می‌شود که محصولات باکیفیت‌تری نیز تولید شود.
براساس گزارش‌ها ی موجود، نیمی از آنتی‌بیوتیک‌های تولیدشده در جهان در پرندگان، دام‌ها و نیز برای حوضچه‌های پرورش ماهی مورد استفاده قرار می‌گیرد و با مصرف فرآورده‌های دامی این آنتی‌بیوتیک‌ها وارد بدن انسان نیز می‌شوند. بنابراین گسترش مقاومت میکروبی در برابر آنتی‌بیوتیک‌ها نه تنها از تجویز و استفادة غیرضروری این ترکیبات در انسان بلکه از مصرف گستردة این داروها در دامپزشکی نیز بروز می‌کند. این ترکیبات آنتی‌بیوتیکی -که در درمان بیماری‌های عفونی برای دام تجویز می‌شوند- در فرآورده‌های خام دامی باقی می‌مانند و به دلیل مصرف این فرآورده‌ها تعداد زیادی از انسان‌ها را هم در معرض خطر ابتلای به بیماری‌هایی با باکتری‌های مقاوم قرار می‌دهند.
داروهای آنتی‌بیوتیکی موجود توان لازم برای رویارویی با باکتری‌های مقاوم به دارو را ندارند، موانع موجود هم این مسئله را به چالشی جهانی تبدیل کرده است. ناکارآمدی این داروها در برابر عفونت‌ها به معنی افزایش میزان ناتوانی و مرگ‌ومیر و تحمیل هزینه‌های هنگفت در حوزة بهداشت است.
البته جالب است بدانید که در تحقیقاتی -که روی باکتری‌های موجود در غارهایی بکر با قدمت چهار میلیون سال انجام شده- نشان داده شده که این باکتری‌ها به چهارده نوع آنتی‌بیوتیک مختلف مقاوم بوده‌اند و این نشان می‌دهد که برخی باکتری‌ها ذاتاً به آنتی‌بیوتیک‌ها مقاوم‌اند. تولید آنتی‌بیوتیک‌های جدید -که پیش از این یک راهبرد سودمند در برابر مقابله با باکتری بود- اکنون به دلیل موانع اقتصادی و قانونی با دشواری روبه‌رو شده است. البته مقاومت در برابر آنتی‌بیوتیک‌ها اصولاً دلایل متعدّدی دارد که ازجملة آن‌ها فقدان تلاش در تولید داروهای جدید در صنعت داروسازی، نداشتن انگیزة اقتصادی و از سوی دیگر موانع قانونی پیچیده در این صنعت است که به این روند دامن می‌زند.
تعداد زیادی از تولیدکنندگان بزرگ دارو حوزة تولید آنتی‌بیوتیکی را رها کرده‌اند. همچنین تحقیقات دانشگاهی روی آنتی‌بیوتیک‌ها در نتیجة کاهش سرمایه‌گذاری و بحران اقتصادی کم شده است. حتّی شرکت‌هایی که علاقه‌مند به کشف آنتی‌بیوتیک‌های جدید هستند، هنگام دریافت موافقت قانونی با موانع متعدّدی روبه‌رو می‌شوند، مثلاً در آمریکا بین سال‌های ۱۹۸۳ تا ۲۰۰۷ میلادی تعداد آنتی‌بیوتیک‌های تأییدشده به‌شدّت کاهش یافته و این در حالی است که عفونت‌های باکتریایی همچنان در آمریکا و سراسر جهان رو به گسترش‌اند. مشکلات دستیابی به تأییدیة قانونی به دلیل بوروکراسی اداری، فقدان شفّافیت، تفاوت در آزمایش‌های پیش‌نیاز کلینیکی، تغییر در قوانین و کانال‌های ارتباطی نامناسب است.
به این ترتیب می‌توان گفت که افزون بر آنکه داروهای آنتی‌بیوتیکی موجود توان لازم برای رویارویی با باکتری‌های مقاوم به دارو را ندارند، موانع موجود هم این مسئله را به چالشی جهانی تبدیل کرده است. ناکارآمدی این داروها در برابر عفونت‌ها به معنی افزایش میزان ناتوانی و مرگ‌ومیر و تحمیل هزینه‌های هنگفت در حوزة بهداشت است. محقّقان طیّ سال‌های اخیر تلاش‌های خود را برای حلّ این مشکل بیشتر کرده‌اند. یکی از روش‌های موفّقیت‌آمیز مهندسی ژنتیک بر برخی ویروس‌هاست که سبب می‌شود این ویروس‌ها قادر باشند باکتری‌های خاصّی را از بین ببرند و به این ترتیب در مقایسه با تجویز آنتی‌بیوتیک‌ها تأثیر کمتری بر بدن انسان خواهند داشت. حرکت در جهت پیشرفت‌های نوین فنّاوری و فراهم شدن امکانات تغییر ژنتیک باکتری‌ها امید به حلّ مشکل مقاومت آنتی‌بیوتیکی را افزوده است.
