چه کنیم که سرطان نگیریم؟
دوشنبه 2 مهر 1403
با توجّه به افزایش شیوع سرطان در جوامع مختلف و در نتیجه ایجاد اضطراب عمومی ناشی از آن، بارها افراد مختلف از اینجانب پرسیده‌اند: چه کنیم که سرطان نگیریم؟ واقعیت این است که اگرچه ابتلا به سرطان در اصل تصادفی است، امّا ثابت شده که با رعایت بهداشت جسم و روان مانند مصرف‌نکردن دخانیات، پرهیز از استرس و داشتن آرامش روانی و عاطفی در زندگی، پرداختن به ورزش و فعّالیت‌های مناسب جسمانی، تن‌ندادن به زندگی ماشینی، پرهیز از قرارگیری طولانی و بدون محافظت مقابل نور خورشید یا تشعشع، مصرف‌نکردن خودسرانه و بی‌رویۀ داروهای مختلف و پرهیز از مصرف غذاهایی که به روش بهداشتی تهیّه نمی‌شوند، می‌توان تا میزان زیادی از بروز سرطان در جوامع انسانی کاست. همچنین مصرف مرتّب میوه‌ها و سبزی‌های تمیز و سالم -که حاوی فیبر و آنتی‌اکسیدان هستند- و مصرف کافی ویتامین‌های C، E و کلسیم نیز در پیشگیری و مبارزه با سرطان مؤثّرند.
تشخیص زودرس سرطانها و غربالگری
در مورد اغلب سرطانها بسیار اهمّیت دارد که سرطان در مراحل اولیه تشخیص داده شود، زیرا اغلب، درمان سرطان در مراحل اولیه با نتایج کاملاً بهتر (حتّی در بسیاری از موارد با درمان قطعی تا پایان عمر) و صرف هزینههای بسیار کمتر همراه است.
توصیۀ اکید پزشکان بر این است که هر فردی در صورت داشتن علائم و شکایت‌های غیرطبیعی و مشکوک از قبیل داشتن تودۀ غیرطبیعی در بدن، خونریزی ادرار، مدفوع و واژن، سوء هاضمه، تب، درد، تعریق شبانه یا کاهش وزن بدون علّت و ... در اسرع وقت به پزشک حاذق مراجعه کند و روند تشخیصی و درمانی خود را تا رسیدن به نتیجه به‌طور کامل پیگیری کند. شکایت‌های مشکوک و عوامل خطر یاد شده (مصرف دخانیات، سابقۀ خانوادگی سرطان و ... ) ضرورت بیشتری را برای مراجعه به پزشک ایجاد می‌کند.
یکی از کارهای اساسی برای رسیدن به هدف تشخیص سرطان در مراحل اولیه، افزایش آگاهی و دانش افراد جامعه نسبت به سرطان است. متاسّفأنه بسیاری از افراد جامعه تصوّر اشتباهی در مورد سرطان دارند؛ سرطان را پایان مسیر زندگی می‌پندارند و درمان آن را بی‌فایده و صرفاً تسکینی می‌دانند. برخی از بیمارانی که به‌‌تازگی در بررسی‌های پزشکی به‌عمل‌آمده سرطان آنان تشخیص داده شده، به علّت آگاهی‌نداشتن و شرایط روحی و روانی خاصّی که برای آن‌ها به وجود می‌آید، حتّی از پیگیری روند درمانی خود نزد پزشک متخصّص و زبده در ابتدای تشخیص خودداری میکنند و به مشورت و رایزنی با اطرافیان و آشنایان غیرمتخصّص اکتفا کرده و حتّی در مواردی تنها به پنهان‌کردن و انکار بیماری خود بسنده میکنند.
برنامه‌های آموزشی- بهداشتی وسیع در سطح جامعه با چاپ پوسترها، همایش‌های علمی و تبلیغات علمی با هدف آموزش همگانی و از بین‌بردن تصوّرات نادرست در مورد سرطان از اقدامات انجام‌شدۀ مسئولان بهداشتی و درمانی در کشورهای پیشرفته است که فایدۀ آن در درازمدّت در افزایش سطح سلامت جامعه اثبات شده است.
همچنین از مهم‌ترین وظایف تلاشگران رشتۀ سرطان‌شناسی برطرف‌کردن دیدگاه اشتباه بیماران و اطرافیانشان در مورد سرطان و اطمینان‌بخشی مناسب از روند درمانی آینده است. این اقدام را باید پزشک مربوط با صرف وقت و انرژی مناسب در جلسات اولیۀ ویزیت و معاینۀ بیمار انجام دهد.
از برنامه‌های کاربردی دیگر برای تشخیص سرطان در مراحل اولیه، غربالگری سرطان است که امروزه در جوامع صنعتی در سطح کلان در مورد برخی سرطانها انجام می‌شود.
غربالگری سرطان برنامه‌ای کشوری از سوی دولت و وزارت بهداشت است که در بسیاری از کشورهای پیشرفتۀ دنیا با هدف تشخیص برخی سرطانها در مراحل اولیۀ بیماری در مورد همۀ افراد جامعه -که ظاهراً سالم هستند و شکایت و علائمی ندارند- انجام می‌شود. از آنجا که غربالگری کلّ جامعه هزینۀ زیادی بر دولت تحمیل می‌کند، بنابراین در مورد سرطان‌هایی توصیه می‌شود که تشخیص سریع آن‌ها کمک شایانی به درمان و بقای بیمار می‌کند و روش ساده، کم‌هزینه و در دسترسی برای تشخیص زودرس این سرطانها در کشور است. امروزه در بسیاری از جوامع پیشرفتۀ دنیا برای سرطان پستان، رودۀ بزرگ (کولون) و راست‌روده (رکتوم) و گردن رحم (سرویکس)، غربالگری انجام می‌شود. متأسّفانه هنوز در کشور عزیزمان غربالگری سرطان آن‌گونه که در برنامه‌های بهداشتی- درمانی بین‌المللی توصیه می‌شود، انجام نمیشود و هزینۀ آن نیز اغلب بر عهدۀ بیمار گذاشته می‌شود. به همین دلیل در بسیاری موارد بیماران با مراحل پیشرفتۀ سرطان نزد پزشک مراجعه میکنند.
در مورد غربالگری سرطان پستان از روش تصویربرداری ماموگرافی استفاده می‌شود. میزان اشعّه‌ای که هر فرد هنگام ماموگرافی دریافت می‌کند، اندک است و برای فرد مشکلی ایجاد نمی‌کند. توصیه می‌شود همۀ خانم‌ها حداقل در 35 سالگی یک ماموگرافی پایه انجام دهند و در صورت طبیعی‌بودن آن، از چهل سالگی به بعد سالی یک‌بار ماموگرافی تکرار شود. در صورت وجود یافتۀ غیرطبیعی در ماموگرافی ممکن است نیاز به نمونه‌گیری (بیوپسی) از ضایعه و فرستادن نمونه برای پاتولوژی باشد.
در غربالگری سرطان‌های رودۀ بزرگ و راست‌روده (کولورکتال)، در مورد افراد ظاهراً طبیعی از پنجاه‌سالگی توصیه می‌شود به آزمایش سالانۀ مدفوع به‌صورت بررسی میکروسکوپی وجود خون مخفی در مدفوع در آزمایشگاه یا کولونوسکوپی کامل (مشاهدۀ فضای داخل رودۀ بزرگ از طریق وارد کردن یک لولۀ دارای دوربین از طریق مقعد که پزشک متخصّص داخلی یا فوق تخصّص گوارش آن را انجام می‌دهد و هر ده سال یک‌بار توصیه می‌شود). در صورت وجود سابقۀ خانوادگی مثبت، سابقۀ پولیپ روده، سابقۀ بیماری‌های التهابی روده، یا وجود سندرم‌های خاصّ ژنتیکی در فرد، سنّ شروع اولین کولونوسکوپی و فاصلۀ زمانی غربالگری کمتر خواهد بود.
در کل کمتر از ده درصد بروز سرطانها علّت مستقیم وراثتی دارد. ابتلای دو یا چند نفر از اعضای یک خانواده حتماً به معنای وراثتی‌بودن آن سرطان در آن خانواده نیست؛ زیرا می‌دانیم که سرطان شیوع بالایی دارد و علّت ایجاد آن می‌تواند کاملاً تصادفی باشد و چند نفر از اعضای یک خانواده را گرفتار کند.
همچنین روش غربالگری توصیه‌شده از طرف انجمن‌های پزشکی معتبر دنیا در مورد سرطان گردن رحم یا همان کنسر سرویکس، پاپ‌اسمیر است. در این روش ابتدا ماما یا پزشک متخصّص زنان و مامایی وسیله‌ای به نام اسپکولوم را داخل مهبل قرار می‌دهد -که دهانۀ رحم به‌خوبی باز و رؤیت شود- سپس با یک چوب کوچک به نام اسپاچولا بر دهانۀ رحم می‌کشند تا از سلول‌های دهانۀ رحم نمونه‌گیری شود و نمونه را برای پاتولوژی می‌فرستند تا در زیر میکروسکوپ بررسی شود. این روش در مورد خانم‌های فعّال از نظر جنسی (بین 20 تا 65 سالگی) هر سه تا پنج سال یک‌بار توصیه می‌شود و می‌تواند مرگ‌ومیر ناشی از سرطان دهانۀ رحم را به‌طور قابل توجّهی کاهش دهد.
غربالگری در کنار مزایایی که دارد، مشکلاتی نیز می‌تواند ایجاد کند، زیرا غیر از تحمیل هزینه به جامعه و افراد، گاهی منجر به تشخیص سرطان در مراحل بسیار اولیۀ آن می‌شود که اگر تشخیص هم داده نمی‌شد، مشکل خاصّی برای فرد به وجود نمی‌آورد. این تشخیص زودرس منجر به ایجاد نگرانی در فرد، تحمیل هزینههای غیرضروری و درمان غیرضروری می‌شود. به همین دلیل امروزه در مورد سرطان پروستات -که در مراحل بسیار ابتدایی نیاز به درمان خاصّی ندارد- غربالگری توصیه نمیشود.
نقش وراثت در سرطان
در کل کمتر از ده درصد بروز سرطانها علّت مستقیم وراثتی دارد. ابتلای دو یا چند نفر از اعضای یک خانواده حتماً به معنای وراثتی‌بودن آن سرطان در آن خانواده نیست؛ زیرا می‌دانیم که سرطان شیوع بالایی دارد و علّت ایجاد آن می‌تواند کاملاً تصادفی باشد و چند نفر از اعضای یک خانواده را گرفتار کند. گاهی نیز بروز سرطان در چند نفر از اعضای یک خانواده ممکن است به علّت مشترک‌بودن روش زندگی و رفتارها باشد، مثلاً سیگار کشیدن، نوع شخصیت پُر استرس‌داشتن، تحرّک‌نداشتن، چاقی و ... . امّا در صورت بروز سرطان در چند تن از اعضای یک خانواده و بروز سرطان در سنّ پایین، دوطرفه بودن سرطان و متعدّد بودن تعداد تومورهای افراد مبتلا احتمال ژنتیکی بودن این سرطانها افزایش می‌یابد و لزوم بررسی ژنتیکی را مطرح می‌کند.
