مشکلات چشمی ناشی از کار با رایانه
سه شنبه 30 بهمن 1403
امروزه به دلیل استفادۀ گسترده از رایانه، پژوهش‌های زیادی با هدف ایمن‌سازی برای کاربران انجام می‌شود که بخش عمدۀ آن در مورد میزان پرتوتابی مونیتورهاست؛ چراکه از سطح این نمایشگرها پرتوهای مختلفی ازجمله اشعّۀ X، پرتوهای رادیویی و پرتوهایی با فرکانس‌های خیلی پایین آزاد می‌شود. از این رو شایع‌ترین مشکل بهداشتی برای کاربران رایانه مشکلات چشمی است، به‌طوری که با توجّه به شیوع، اهمّیت و شدّت این عوارض، اصطلاح پزشکی جدیدی به نام سندرم بینایی رایانه (Computer Vision Syndrome) یا CVS به دنیای چشم پزشکی اضافه شد.
لازم است ذکر شود که مشاهدۀ تلویزیون از فاصلۀ نزدیک و به مدّت طولانی هم می‌تواند این علائم را ایجاد کند. در بررسی‌هایی که در ایران انجام شده است، بیش از 75 درصد از کاربران رایانه -که روزانه بیش از یک ساعت با آن کار می‌کنند- دچار علائم متوسّط تا شدید CVS بوده‌اند که شایع‌ترین علائم آن عبارت‌اند از:
عوارض بینایی ناشی از رایانه
• آستنوپی یا خستگی چشم شامل مجموعۀ علائم ناشی از عوامل مرتبط با وضعیت چشم و بینایی، عوامل وضعیتی، شخصیتی و مرتبط با محیط کار (شامل دما، رطوبت، جریان هوای داخل اتاق و نور محیط) و بیماری‌های سیستمیک است. عیوب انکساری تصحیح نشده، به‌ویژه آستیگماتیسم، پیرچشمی و دوبینی -که به‌طور کامل تصحیح نشده- از علل خستگی چشم است.
عواملی مانند خستگی عمومی، استفاده از داروهای مختلف، استعداد و زمینۀ میگرن، فوتوفوبی (هراس یا گریز از نور)، علل سایکولوژیک مانند استرس و اضطراب، همچنین وضعیت نامناسب نشستن باعث خستگی چشم می‌شود. از این رو باید گردن خود را راست نگه دارید و شانه را عقب بکشید. کاملاً به پشتی صندلی بچسبید و قوز نکنید. ارتفاع صندلی را طوری تنظیم کنید که زانوی شما در زاویۀ نود درجه قرار بگیرد و کف پاها روی زمین باشد. در ضمن باید آرنج شما زاویۀ منفرجه داشته باشد، به عبارت دیگر موس و کیبرد باید پایین‌تر از آرنج باشد.
• سندرم خشکی چشم: اشعّۀ تابیده‌شده از سطح نمایشگر با ایجاد اختلال در کیفیت و کمّیت اشک باعث ایجاد یک‌سری علائم می‌شود که سندرم خشکی چشم نامیده می‌شود. افرادی که دچار این مشکل می‌شوند، با سوزش و خارش چشم‌ها، اشک‌ریزش کاذب (که به صورت جبرانی ایجاد می‌شود)، قرمزی چشم‌ها، احساس جسم خارجی و شن‌ریزه در چشم، همچنین پلک‌زدن زیاد و غیرارادی مراجعه می‌کنند که تمام این علائم به دلیل خشکی چشم ایجاد می‌شوند.
• احساس فشار در چشم: این علامت شایع‌ترین علامت سندرم بینایی رایانه است. اگرچه علّت دقیق آن هنوز مشخّص نیست، گفته می‌شود که استفادۀ طولانی‌مدّت از رایانه با ایجاد اختلال در تطابق چشم منجر به این عارضه می‌شود. به عبارت ساده‌تر این عارضه هنگامی رخ می‌دهد که نیازهای بینایی فرد بیش از ظرفیت بینایی او باشد. از این رو بیمار با درد مبهم چشم‌ها -که اغلب در پشت پلک احساس می‌شود- مراجعه می‌کند. این احساس می‌تواند در یک یا هر دو چشم باشد. همچنین می‌تواند تا جلوی پیشانی انتشار یابد. ممکن است در مراحل اولیة این عارضه، بیمار با عنوان «سنگینی چشم» از آن یاد کند.
• سردرد: کاربرد رایانه هم می‌تواند منجر به سردرد شود و هم می‌تواند باعث تشدید سردردهای زمینه‌ای بیمار شود. این سردرد معمولاً در جلوی سر است که می‌تواند یک‌طرفه یا دوطرفه باشد.
• کدورت بینایی: این عارضه هنگامی جزو علائم سندرم رایانه محسوب می‌شود که در زمان شروع کار با رایانه، بینایی طبیعی باشد و با گذشت زمان (از چند دقیقه تا چند ساعت) کدورت بینایی ایجاد شود که فرد به دلایل مختلف ازجمله بروز خشکی چشم و کاهش قدرت تطابق، نمی‌تواند به‌درستی روی هدف متمرکز شود، به‌طوری که گاهی حروف و اشکال رایانه‌ای در هم می‌رود و گاهی دور حروف هاله مشاهده می‌شود و در نهایت ممکن است حتّی پرش حروف نیز بروز کند. البته مجدّداً تأکید می‌کنم که زمانی این علائم را ناشی از رایانه می‌دانیم که اولاً فرد، بیماری چشمی ازجمله بیماری زمینه‌ساز سندرم خشکی چشم و عیب انکساری نداشته باشد و دیگر اینکه از عینک مناسب و دقیق استفاده کند.
• دوبینی: بعضی از افراد که دچار اختلال تطابق نهفته و یا انحراف مخفی چشم (فوریا) هستند، در حالت عادّی بدون علامت‌اند، امّا در اثر کار طولانی با رایانه دچار دوبینی، انحراف موقّتی چشم‌ها و مشاهدۀ هاله به دور حروف و اشکال رایانه‌ای می‌شوند. این عارضه معمولاً در اثر استراحت برطرف می‌شود.
نکته: کاربرانی که مدام نگاه خود را بین رایانه و نقطه و هدف دیگری تغییر می‌دهند (مثل تایپیست‌ها)، بیشتر در معرض بروز این اختلال قرار دارند.
• درد گردن و پشت: این سندرم شامل علائم غیرچشمی مانند درد گردن و پشت است که یکی از علل اصلی آن زاویۀ دید نامناسب کاربر با صفحۀ نمایشگر است که منجر به وضعیت قرارگیری نامناسب فرد می‌شود.
• بی‌حوصلگی و پریشانی: این علامت جزو مواردی است که با وجود بروز آن در تعداد زیادی از کاربران رایانه، هیچ‌گونه اطّلاعی از علّت بروز آن در دسترس نیست.
نکته: در تمام افرادی که روزانه بیش از دو ساعت از رایانه استفاده می‌کنند، احتمال بروز این سندرم وجود دارد، امّا افرادی که بیش از پنچ ساعت در روز از رایانه استفاده می‌کنند، حتماً دچار یک یا چند مورد از علائم CVS خواهند شد.
علل اصلی در بروز عوارض چشمی ناشی از رایانه
• صفحۀ نمایشگر رایانه
به‌طور کلّی مطالعه چه از صفحۀ یک کتاب و چه از صفحۀ نمایشگر، باعث خستگی چشم می‌شود، امّا بنا به علل زیر بروز علائم چشمی از طریق نگاه‌کردن به رایانه بسیار شدیدتر از صفحۀ کتاب است:
صفحۀ مونیتور برای اینکه قابل مشاهده باشد، از خود نور شدیدی ساطع می‌کند که در فاصلۀ مرسوم بین چشم و صفحۀ نمایشگر می‌تواند باعث عارضۀ چشمی شود.
تصاویر در مونیتور از تعداد زیادی پیکسل تشکیل شده که باعث ایجاد نقاطی نورانی می‌شوند که این نقاط در لبه‌های خود روشنایی کمتری دارند، بنابراین تمرکز به آنها سخت‌تر، به عبارت دیگر وضوح حروف در لبه‌ها کمتر است، درحالی که وضوح حروف یک کتاب در تمام نقاط آن یکنواخت است.
بازتاب‌های نوری از مونیتور -که ناشی از سایر منابع نوری موجود در محیط است و روشنایی خیره‌کننده خوانده می‌شود- موجب کاهش وضوح تصاویر و دشواری در مشاهدۀ آنها می‌شود، از این رو شخص به همان میزان باید تقلّای بینایی بیشتری انجام دهد.
در زمان مشاهدۀ صفحۀ مونیتور، چشم بسیار بازتر از زمانی است که به صفحۀ کتاب نگاه می‌کنیم، به همین دلیل مشاهدۀ نمایشگر رایانه باعث ایجاد خشکی چشم و سایر عوارض ناشی از این سندرم می‌شود.
نکته: صفحات نمایشگر هیچ‌کدام از پرتوهای مضرّ یونیزان از قبیل گاما، بتا و آلفا را آزاد نمی‌کنند و مقدار اندک پرتو X ساطع شده، با فیلترهای صفحۀ مونیتور جذب می‌شود، بنابراین بر خلاف تصوّر رایج، در مورد اشعّه‌ای که از مونیتورها خارج می‌شود، تأثیر مضرّی بر بینایی به اثبات نرسیده است.
• اتاق کار با رایانه
روشنایی مناسب محلّ کار باعث تسهیل در مشاهدۀ صفحۀ نمایشگر می‌شود. در حالی که روشنایی شدید (شامل لامپ‌های پرنور، لامپ‌های فلورسنت، پنجره‌های بزرگ رو به نمایشگر، چراغ‌های مطالعه و ...) باعث بازتاب نور از نمایشگر و ایجاد روشنایی خیره‌کننده می‌شود که خود باعث بروز علائم ناشی از سندرم بینایی رایانه می‌شود.
• چشم
برای دیدن اشیای نزدیک‌تر از شش متر، چشم باید تطابق کند که این کار در اثر فعّالیت عضلات مژگانی انجام می‌شود و هر چه این فاصله کمتر باشد، به تطابق بیشتری نیاز است. تغییر نگاه از نمایشگر به یک نقطۀ دیگر مثل صفحه‌کلید یا صفحۀ کاغذ نیز باعث تغییر مداوم تطابق و خستگی مضاعف چشم می‌شود. در ضمن تلاش برای دیدن تصاویر یا حروف رنگی نسبت به تصاویر سیاه و سفید نیاز به تطابق بیشتری دارد. نظریۀ دیگری که در توجیه خستگی چشم در نگاه به نمایشگر رایانه مطرح شده است، پدیدۀ تطابق مکرّر است. بر اساس این نظریه اگرچه چشم‌ها به صفحۀ مونیتور متمرکز می‌شوند، به دلیل متغیّر بودن عمق کاراکترها، تمرکز کاربر از دست می‌رود و چشم برای تمرکز مجدّد باید تطابق کند که این کار هزاران بار اتّفاق می‌افتد.
میزان پلک‌زدن به‌طور عادّی حدود پانزده بار در دقیقه است که این مقدار در هنگام کار با رایانه به پنج تا شش بار کاهش می‌یابد. بنابراین تبخیر اشک از سطح چشم از یک‌سو و عدم گسترش اشک بر قرنیه از سوی دیگر، باعث کاهش عملکرد اپتیک قرنیه و منجر به تاری چشم می‌شود که در پی آن چشم به‌صورت جبرانی تطابق بیشتری می‌کند که خود باعث خستگی چشم می‌شود. این عارضه در کاربرانی که دچار سندرم خشکی چشم‌ها هستند، نظیر بیماران روماتیسمی، آلرژی‌های چشمی، التهاب پلک‌ها، مصرف بعضی از داروها نظیر داروهای خوراکی ضدّ بارداری، داروهای ضدّ فشار خون، آنتی‌هیستامین‌ها و ... شایع‌تر است.
نکته: خشکی چشم در زنان اندکی شایع‌تر است که در سنین یائسگی تشدید می‌شود، بنابراین بروز سندرم بینایی در این افراد بیشتر است.
نکته: برای کاهش علائم این سندرم، هرگونه عیب انکساری اعم از نزدیک‌بینی، دوربینی، آستیگماتیسم و پیرچشمی باید اصلاح شود و بهتر است که برای اصلاح آن از عینک استفاده شود نه لنز تماسی. عینک‌های آنتی‌رفلکس تا اندازه‌ای در کاهش این علائم مؤثّر است. نکته: گرم‌کردن پلک‌ها با حولۀ گرم به مدّت پنج دقیقه و ماساژ آنها به سمت مژه‌ها، سپس شست‌وشوی آنها با شامپو بچّۀ رقیق‌شده می‌تواند با تحریک غدد مرتبط با کیفیت اشک، از بروز خشکی چشم جلوگیری کند، امّا برای کاربری که دچار خشکی چشم است، استفاده از قطره‌های اشک مصنوعی نظیرSno-tears وArtelac می‌تواند مؤثّر باشد. با توجّه به اینکه علّت اصلی مشکلات چشمی در CVS ناشی از خشکی چشم است، برطرف کردن خشکی چشم یکی از درمان‌های اصلی CVS است. در این زمینه عادت‌کردن به پلک‌زدن‌های مداوم ارادی کمک مؤثّری به پخش فیلم اشکی روی قرنیه می‌کند.
پیشگیری و درمان
فاصلۀ کاربر از صفحۀ نمایشگر: حداقل فاصلۀ چشم تا صفحۀ نمایشگر باید پنجاه سانتی‌متر باشد. البته در برخی پژوهش‌ها این فاصله تا نود سانتی‌متر هم توصیه شده است. توصیۀ نگارنده این است که طول دست (از نوک انگشت تا شانه) مناسب‌ترین فاصله است، چراکه در این فاصله وضوح تصویر آن‌قدر کم نمی‌شود که نیاز به تقلّای تطابقی بیش از حد باشد.
عوامل مربوط به صفحۀ نمایشگر: لبۀ بالای نمایشگر باید زیر سطح افقی بینایی باشد، به‌طوری که وسط صفحۀ نمایشگر حدود ده تا پانزده سانتی‌متر پایین‌تر از سطح چشم‌ها باشد. این حالت باعث می‌شود که سطح کمتری از چشم باز باشد، بنابراین خشکی چشم نیز کمتر می‌شود.
• صفحۀ نمایشگر باید درست مقابل کاربر باشد و نیاز به خم‌شدن به چپ و راست نباشد.
• یکی از دلایلی که باعث می‌شود کاربران فاصلۀ مناسب را از نمایشگر رعایت نکنند، اندازۀ نامناسب حروف است که باعث می‌شود کاربر برای بهتر دیدن به مونیتور نزدیک یا از آن دور شود. توصیه می‌شود که اندازۀ حروف حداقل سه برابر اندازۀ آستانۀ تشخیص آن (یعنی کوچک‌ترین حرف قابل تشخیص) باشد، به عبارت بهتر اگر یک متن را از سه برابر فاصلۀ معمولی نگاه کنیم، باید قابل خواندن باشد.
• بهتر است کاراکترهای تاریک در زمینۀ روشن صفحۀ نمایشگر باشد نه برعکس.
• رنگ‌های طیف آبی کم‌رنگ برای کاراکترها مناسب نیست.
• بهترین کنتراست کمترین کنتراست قابل مشاهدۀ مطلوب است.
در سیستم عامل ویندوز XP و VISTA برنامۀ clear type برای بهبود کنتراست وجود دارد. ضمن اینکه قابلیت تنظیم Refresh rate را نیز دارد. لازم به یاد آوری است که Refresh rate باید بیش از 75 هرتز باشد.
طول زمان کار با رایانه: کار با رایانه بدون استراحت باعث تسریع در بروز علائم این سندرم می‌شود، در نتیجه استراحت‌های مکرّر و دوره‌ای می‌تواند باعث بازیابی توان تطابق چشم‌ها شود و از خستگی آنها کم کند. نگاه به نقطۀ دور باعث استراحت چشم می‌شود، بنابراین توصیه می‌شود که به ازای هر سی دقیقه کار با رایانه، یک دقیقه به فاصلۀ شش متری خیره شوید، یا اینکه قانون 20-20-20 را اجرا کنید؛ به این صورت که به ازای هر بیست دقیقه کار، بیست ثانیه به نقطه‌ای در بیست فوتی (شش متری) نگاه کنید. البته هر چقدر علائم چشمی شدیدتر باشد، باید مدّت زمان استراحت زیادتر شود.
روشنایی اتاق: هرگونه منبع نوری که روبه‌روی نمایشگر است، باید حذف شود. به عبارت دیگر هیچ تصویری از سایر منابع نوری نباید از صفحۀ نمایشگر منعکس شود.
* نمایشگر نباید درست زیر یک چراغ سقفی قرار گیرد و باید پشت به آن باشد.
* نور پنجره‌ها باید با پرده کنترل شود.
* لامپ‌های فلورسنت به دلیل دارا بودن نورهای با طول موج کوتاه، برای اتاق رایانه مناسب نیست؛ لامپ‌های رشته‌ای و زرد مناسب‌ترین نوع روشنایی است.
* بهترین نورپردازی برای اتاق رایانه استفاده از نور مخفی و غیرمستقیم است، بنابراین هرگز نباید از چراغ مطالعه در کنار مونیتور استفاده کرد.
* به عنوان راه حلّ عملی، برای حذف بازتاب نورهای مزاحم محیطی از صفحۀ نمایشگر توصیه می‌شود که نمایشگر را خاموش کنید و تصاویر منابع نوری موجود در اتاق اعم از پنجره یا لامپ را بر صفحۀ مونیتور مشاهده کنید و پس از حذف این تصاویر نمایشگر را روشن کنید.
* زاویۀ مناسب برای صفحۀ مونیتور وضعیتی است که کمترین بازتاب نور خیره‌کننده از آن را مشاهده کنید که معمولاً بین هشتاد تا صد درجه نسبت به سطح افقی است.
* بررسی‌های انجام‌شده نشان می‌دهد که استفاده از فیلترهای ضدّ انعکاس در نیمی از کاربران باعث کاهش علائم سندرم بینایی رایانه شده است.
